قافیه

[ویکی اهل البیت] قافیه. (ع اِ) مشتق از قفو. پس گردن. از پی رونده: اتیته علی قافیته؛ ای علی اثره.|| پس آوند. سرواده.
در اصطلاح عبارت است از مجموع آنچه تکرار یابد در الفاظ مشابهةالاواخر یا لفظی متغایرالمعانی که واقعند در اواخر مصراعها یا بیت ها.کلمه اخیر از بیت که اعاده آن لازم باشد و یا آخرین حرف متحرکی در بیت که پس از آن حرف ساکنی باشد و این حرف ساکن پیروی حرف متحرک را نماید و یا حرفی که بنای قصیده بر آن باشد. نزد شعراء آخرین کلمه از شعر را گویند. مانند لفظ حومل در این شعر:
                      
و این قول اخفش است و دیگران گفته اند: قافیه از آخر بیت تا نزدیکترین ساکنی که بدان ملحق گردد، با حرکتی که پیش از آن واقع است، قافیه باشد و نیز گفته اند با متحرکی که قبل از آن است. بنابراین بنابر تعریف اول در شعر مذکور قافیه از حرکت حاء حومل است تا آخر بیت و بنابر تعریف ثانی از خود حاء تا پایان شعر است.
هکذا ذکر السید السند فی حواشی العضدی. مولوی عبدالحکیم گوید: قافیه مشتق است از قفو و آن بمعنی تبعیت است، زیرا قوافی یکی بر اثر دیگر آید. صاحب مطول گفته: قافیه آخرین کلمه از بیت می باشد و تقفیه عبارت است از توافق بر حرف اخیر.
در پاره ای از رسائل آمده که حرف روی اگر متحرک بود قافیه را مطلقه و اگر غیر آن بود قافیه را مقیده نامند و مقیده گاه مردفه و گاه مجرده و گاه مؤسسه باشد و قافیه مطلقه بر شش قسم بود: مطلقه مجرده، مطلقه مردفه، مطلقه مؤسسه، مطلقه به خروج، مطلقه به ردف و مطلقه به تأسیس و خروج - انتهی.
و در رساله منتخب تکمیل الصناعه می آورد: قافیه نزد شعرای عجم عبارت است از: مجموع آنچه تکرار یابد در الفاظ مختلفه بحسب لفظ و معنی یا به حسب لفظ فقط و یا بحسب معنی فقط که آن الفاظ واقع شده باشد در اواخر مصراع ها و یا بیتها و یا در چیزی که بمنزله آنها باشد. بشرط آن که مجموع از حروف و حرکاتی معینه باشد، مثل روی و تأسیس و اشباع.
و آنکه بعضی تمام کلمه را قافیه گویند و بعضی دیگر مجرد حرف روی را به طریق مجاز است بنابر قول جمهور و ذکر قید مختلفه برای احتراز است از ردیف و ذکر قید مصراع ها و بیتها برای شمول تعریف مطلعها را و قطعه ها را و غزلها را و غیرذلک و ذکر قید یا در چیزی که بمنزله آنها باشد برای شمول تعریف قوافی را که بعد آنها ردیف آید چه این قوافی اگرچه در اوایل مصرعها واقع شوند، اما حکم آخر دارند چرا که ردیف چون به یک معنی مکرر شود بمنزله معدوم است. اطلاق قافیه بر قافیه اول از شعر ذوالقافیتین و ذوالقوافی بطریق مجاز است و قید بشرط آنکه مجموع الی آخره به جهت احتراز است از حروف و حرکات که بطریق صنعت لزوم مالایلزم شاعر تکرار آن را در اواخر ابیات التزام کرده.

[ویکی فقه] قافیه (ابهام زدایی). واژه قافیه ممکن است در معانی ذیل به کار رفته باشد: • قافیه (ادبی)، حروف تکرار شونده مشترک در واژه های پایانی قرینه های شعر منظوم• علم قافیه، علم بررسی ارتباط حروف و یا کلمات آخر ابیات در شعر
...

[ویکی فقه] قافیه (ادبی). در واقع قافیه به حروف مشترکی گفته می شود که در واژه های پایانی قرینه های شعر منظوم تکرار می شود؛ واژه هایی که این حروف مشترک در آن ها آمده است «کلمات قافیه» نامیده می شوند.
زیبایی و تأثیر قافیه را به طورکلی می توان در این زمینه ها دانست: تأثیر موسیقایی، کمک به تنظیم فکر و احساس شاعر، استحکام شعر، جدا کردن مصراع ها و بیت ها، کمک به شاعر با تداعی معانی در آفرینش مفاهیم نو و... .
قافیه در شعر سنتی
در شعر سنتی قافیه، اجباری، و ردیف که پس از قافیه می آید، اختیاری است. شعر سنتی زبان فارسی «مقفی» (قافیه دار) است. اگر شعری علاوه بر قافیه آخر مصراع در وسط مصراع هم قافیه داشته باشد، به آن قافیه، قافیه درونی، و به آن شعر، شعر مسجع می گویند. قافیه از مشخصات شعر است؛ ولی گاهی در نثر هم دیده می شود.از حیث تاریخی ظاهرا در اشعار قدیم فارسی، قافیه وجود نداشته است. بهار احتمال می دهد که قافیه اولین بار در نوعی شعر که آن را «ترانگ» می گفته اند، راه یافته باشد.
قافیه و ردیف
...

در لغت به معنای پسِ گردن و نیز به معنای ازپی رونده است و در اصطلاح ادبی به حرف یا حروف یکسانی می گویند که در پایان کلماتی که حروف پایانی مشترک دارند و به تناسب قالب شعر در پایان مصراع ها و ادبیات شعر قرار می گیرند مثل حروف «وست» در بیت «نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست/چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست» به شرط آن که این حروف معنادار جزء معناداری نباشد که عیناً تکرار شده باشد. واژه هایی که این حروف مشترک در پایان آن هاست واژۀ قافیه می گویند. در گذشته دو تعریف برای قافیه ذکر می شد: یکی آن که قافیه به کلماتی که دارای حروف پایانی مشترک هستند و در پایان مصراع ها و بیت ها به تناسب قالب شعر می آیند، گفته می شود. و دیگر آن که قافیه تنها به حروف مشترک در آن کلمات اطلاق می شود که شرحش را آورده ایم. نظر دوم مورد اتفاق بیشتری در میان ادیبان بوده است. مهم ترین عامل در تقسیم بندی قالب های مختلف شعر فارسی نحوۀ آرایش قافیه است. مثلاً قافیه می تواند در پایان مصراع های فرد یا زوج یا در آخر هر دو مصراع یک بیت بیاید. شکلی که قافیه به شعر می بخشد «قالب» نام دارد. قافیه در شعر سنتی اجباری است و براساس قالب شعر باید در جاهای مشخص بیاید. امّا در شعر نو نظم خاصی ندارد و شاعر به اختیار خود هرجا که نیاز داشته باشد از قافیه استفاده می کند. در زبان ژاپنی قافیه کاربردی ندارد ولی در زبان های آسیایی و اروپایی متداول است. در اروپا قافیه نخستین بار در شعر لاتینی دوره های متأخّر به کار رفت و در اشعار لاتینی و یونانی کلاسیک قافیه پردازی معمول نبود.