خراج کشور قاآن بهایش
وزین کمتر نشایستی عطایش.
عماد فقیه.
قاآن. ( اِخ ) ( اوگتای ) پسر سوم چنگیزخان است که به کفایت و رأی و تدبیر و ثبات و وقار معروف و مشهور بوده ولی میل فراوان به همنشینی زنان و شرابخوری داشته و به همین جهت بارها مورد ملامت و مؤاخذه پدرش چنگیز قرار گرفته است. چون چنگیز به سال 624 هَ. ق. درگذشت ، قریب دو سال کسی بر تخت سلطنت جلوس نکرد و هیأتی مرکب از شاهزادگان و امیران کارهای مملکتی را اداره می کردند، سپس به موجب وصیت چنگیزخان اوکتای قاآن را به شاهی انتخاب کردند ( 626 هَ. ق. ). قاآن در دوران پادشاهی خود ( 626 - 639 هَ. ق. ) با قدرت و تدبیر به اداره کشور پرداخت ، و با مشورت بزرگان اردوئی بسوی ختا ( چین شمالی ) و اردوی دیگری بسوی ایران جهت سرکوبی قطعی سلطان جلال الدین و فتح آذربایجان و کردستان روانه کرد. سپاهیان اوکتای قاآن به سرکردگی جرماغون ، غزنین و کابل و سند و زابلستان را کاملاً تصرف کردند.
اوکتای قاآن در سال 627 یعنی موقعی که سرداران او در ایران و الجزیره و ارمنستان و گرجستان و شام و عراق مشغول تعقیب جلال الدین و تسخیر ممالک او بودند، با دو برادر خویش جغتای و تولی و پسران خود به طرف چین خاص و جلگه هنگ هو حرکت کرد و سرانجام تا سال 631 تمام چین شمالی و مملکت کره به تصرف مغول درآمد. قاآن پس از تسخیر چین شمالی حکومت آن دیار را به مشاور مسلمان پدر خود محمود یَلَواج سپرد. پس از فتح چین ، ممالک روس و چرکس و بلغار را فتح کرد ( 632 - 638 ) و روسیه از این تاریخ تا دو قرن و نیم ( 636 - 886 هَ. ق. ) در تحت تسلط مغول و محکوم حکم و اداره ایشان بود. پس از فتح روسیه نوبت آلمان و لهستان و مجارستان بود که تا سال 639 قسمتی از آنها فتح گردید و چون مجاریها ( هنگری ها ) با مغول از یک نژاد بودند، پس از یک سال مملکت ایشان را رها کرده به همان تبعیت رسمی قناعت نمودند. در سال 639 چون خبر فوت قاآن به اروپا رسید، لشکر مغول به آسیا مراجعت کردند ونقشه تسخیر آلمان و اروپای غربی به انجام نرسید و قسمتی از این نواحی از آسیب حمله مغول محفوظ ماند. رجوع به فهرست تاریخ مغول تألیف مرحوم اقبال و جهانگشای جوینی و جامع التواریخ رشیدی شود.
