فلسفه دین

فلسفۀ دین (philosophy of religion)
شاخه ای از فلسفه که به مطالعۀ بُعد عقلی پدیدار دینی می پردازد و هدف آن تحلیل، بررسی انتقادی و ارزشیابی صدق باورهای دینی به طور کلی است. این رویکرد به دین کاملاً متفاوت از علم کلام است که درپی اثبات یک دین خاص و دفاع از آموزه های آن با دلیل عقلی است. گام نخست در فلسفۀ دین پاسخ به پرسش دربارۀ نسبت ایمان و عقل است، یعنی این که آیا اصولاً عقل اجازه دارد تا باورهای دینی را مورد ارزشیابی قرار دهد یا این که همۀ باورهایی که در ادیان مطرح می شوند یا دست کم برخی از آن ها، تنها باید با ایمان پذیرفته شوند. در واقع پرسش این است که آیا عقل می تواند به عنوان ملاکی برای تعیین اعتبار باورهای دینی به کار رود یا خیر، یا این که تنها می تواند آن ها را بررسی کند ولی قادر به اثبات و نفی آن ها نیست. مهم ترین مسئله ای که در فلسفۀ دین مطرح می شود مفهوم، وجود، صفات و افعال خداوند است. در ادیان بزرگ هنگامی که از خدا سخن گفته می شود معمول است که او را غیر متجسّد، مختار، سرمدی، دانا و توانای مطلق، خیر محض، نیز آفریننده و نگهدارندۀ جهان بدانند. اما در تصور این مفاهیم به نحو مستقل یا در کنار هم، گاه ناسازگاری های عقلانی ای به نظر می رسد که فیلسوفان دین سعی در روشن کردن آن ها دارند، مانند این پرسش که آیا خداوندِ قادرِ مطلق می تواند سنگی بیافریند که قادر به بلندکردن آن نباشد؟ یکی از کارهای فیلسوفان دین بررسی میزان اعتبار و سازگاری براهین مختلف مربوط به اثبات وجود خداست و این که آیا اصولاً اعتقاد به خداوند نیازی به دلیل عقلی دارد یا خیر؟ یکی دیگر از مسائلی که در فلسفۀ دین مطرح می شود، ماهیت تجربۀ دینی است. تجربۀ دینی در نظر برخی متألهین زمانی رخ می دهد که هر انسانی ممکن است با امر قدسی مصادف شود. پیداست که بحث از وحی و بررسی امکان و چگونگی آن نیز در این بخش مطرح می شود. از دیگر مسائل، مسئلۀ شر است که در بسیاری موارد به عنوان مهم ترین مناقشه علیه وجود خداوند از آن استفاده می شود. شرّ می تواند اخلاقی یا طبیعی باشد که منظور از شرّ اخلاقی کاری از قبیل دزدی یا آدم کشی است در حالی که شرّ طبیعی، امری مانند وقوع زلزله است. بنیان این استدلال بر این اساس است که اگر خدا خیر محض است و توانای مطلق است چرا شر را آفرید و چرا عالم را به گونه ای نیافرید که شر در آن رخ ندهد. یکی از نظرات مهمی که در برابر وجود شر ارائه شده است نظریۀ عدل الهی است که البته امروزه در بین متکلّمین طرفدار زیادی ندارد و آن ها بیشتر سعی می کنند به جای نظریه پردازی کلی دربارۀ مسئلۀ شرّ، تنها دفاعیه هایی در برابر انتقادات مشخص در این زمینه فراهم کنند. مسئلۀ دیگر بررسی مفهوم زندگانی پس از مرگ و دلایل اثبات آن و نیز برداشت های گوناگونی است که از آن ارائه می شود. بررسی مفهوم معجزه و امکان آن از دیگر مسائل است. در واقع پرسش این است که خداوند چگونه در امور طبیعی دخالت می کند، آیا این دخالت خارج از نظم علّی طبیعت است یا با آن هماهنگ است و چگونه. نسبت علم و دین هم از دیگر مسائل است. در واقع بررسی این پرسش که آیا دین و علم متعارضند، هماهنگ اند یا مکمل اند. انحصارگرایی یا کثرت گرایی دینی از دیگر مسائل این حوزه است. این که آیا رستگاری و حقیقت منحصر در یک دین خاصّ است یا هر دینی بهره ای از حقیقت دارد. بررسی منطقی زبان دینی از آن جا که اعتقادات دینی همواره باید از راه زبان بیان شوند یکی از بحث های مهم فلسفۀ دین است. ازجمله این که ملاک صدق و اعتبار زبان دینی چیست و بررسی این امر که چگونه می توان به نحوی معنادار از خداوند سخن گفت.