[ویکی فقه] عقل در لغت فرانسه معادل Raisonو معادل انگلیسی آنIntellect است. عقل از لحاظ لغوی، معانی متعددی دارد؛ از جمله فهمیدن، قید و بند زدن. از این جهت به این نام خوانده شده است که شبیه افسار شتر است؛ زیرا عقل، صاحب خود را از عدول از راه درست بازمی دارد همانطور که عقال (افسار) شتر را از بدی ها بازمی دارد.
از نظر فلسفی، عقل، جوهری است که هم ذاتا مجرد است و هم فعلا؛ یعنی نه خودش جوهری مادی و جسمانی است و نه برای انجام دادن کارهایش احتیاج به ارتباط با بدن یا جسمی همانند بدن دارد تا آن را به منزله ابزاری به کار گیرد. عقل، چه در طبیعت و چه در ماوراء طبیعت، بدون هیچ ابزار مادی، کارهایش را انجام می دهد. به این نوع مجرد «مجرد تام» می گویند. در نتیجه، عقل در موجودات طبیعت تاثیر می گذارد ولی خود به هیچ وجه از آنها تاثیر نمی گیرد. اساسا مجرد تام، ثابت محض است و هیچ نوع تغییر و حرکتی در آن راه ندارد. مراد از عقل منفعل در اصطلاح فلسفی، عقل انسانی است که عقل متاثر هم نامیده اند. این دو تعبیر بنا بر ادعای ابن رشد از تعبیرات ارسطو است.
تقسیمات فلسفی عقل
ارسطو ابتدا عقل را دو قسم کرده و می گوید: عقل یا فاعل است و یا منفعل. "عقل فاعل" همان عقل فعال است و "عقل منفعل" هم که نفس انسانی است بر دو قسم است و به عبارت دیگر، "عقل منفعل" دو جنبه دارد؛ یکی جنبه عمل که به "عقل عملی" معروف است و دیگری جنبه قوت نظر و آن را "عقل علمی" نامیده اند و همین قوت عقلی است که در اثر تربیت و کسب معارف، مراحل مختلف را طی نموده و به مرتبه "عقل بالمستفاد" می رسد. این تقسیم از تقسیم ارسطو گرفته شده است؛ زیرا ارسطو معتقد است که عقل بر دو قسم است. یکی "عقل منفعل" که در معقولات به مثابه ماده نسبت به صورت است و دیگر "عقل فعال" که مانند صورت نسبت به هیولی است که می تواند تمام صورتها را در عقل منفعل احداث کند. این تقسیم را برای اولین بار الکندی پذیرفته و بطور کامل از آن پیروی کرده است وی عقل بالقوة و بالملکه را از ارسطو گرفته و عقل فعال را که در فلسفه اسکندر بمعنی خداست نیز مورد توجه قرار داده است. ابن رشد نیز که معتقد است در عالم کون و وجود، ماده و عقل وجود دارد، می گوید: عقل بر دو نوع است: ۱. عقل فاعل: این عقل ، جوهری است منفصل از انسان ، که قابلیت فنا شدن و امتزاج با ماده را ندارد، بلکه بمنزله آفتابی است که تمام عقول از آن کسب نور می کنند؛ ۲. عقل منفعل: که عبارت است از عقل انسانی. این عقل که از عقل عام مدد می گیرد، از آن جهت که از عقل فاعل استمداد می گیرد دائما خواهان اتصال به عقل فعال است. او عقل منفعل را دارای مراتب، مراحل و قوای مختلفی می داند.
مراتب عقل
فلاسفه قوت نظری نفس و یا نفس ناطقه را عقل نامیده اند. اولین مرتبه آن قوت محض است که در این مرتبه، نفس خالی و عاری از تمام صور علمیه است. مرتبه دوم مرتبت بالملکه است که بعضی از صور علمیه برای ان حاصل شده است. در این مرتبه، نفس مستعد پذیرش سایر معقولات است. سومین مرتبه، مرتبه فعلیت و عقل بالفعل است که تمام صور علمیه برای او حاصل است و مرتبه چهارم، مرتبت بالمستفاد است که در اثر اتصالش به عقل فعال آنچه را عقل فعال به آن محیط است، برای آن نیز حاصل می شود در این مرتبت نفس کمال تجرد را یافته و مستقیما از عقل فعال استفاده می کند.
تفاوت عقل منفعل با عقل فاعل
...
از نظر فلسفی، عقل، جوهری است که هم ذاتا مجرد است و هم فعلا؛ یعنی نه خودش جوهری مادی و جسمانی است و نه برای انجام دادن کارهایش احتیاج به ارتباط با بدن یا جسمی همانند بدن دارد تا آن را به منزله ابزاری به کار گیرد. عقل، چه در طبیعت و چه در ماوراء طبیعت، بدون هیچ ابزار مادی، کارهایش را انجام می دهد. به این نوع مجرد «مجرد تام» می گویند. در نتیجه، عقل در موجودات طبیعت تاثیر می گذارد ولی خود به هیچ وجه از آنها تاثیر نمی گیرد. اساسا مجرد تام، ثابت محض است و هیچ نوع تغییر و حرکتی در آن راه ندارد. مراد از عقل منفعل در اصطلاح فلسفی، عقل انسانی است که عقل متاثر هم نامیده اند. این دو تعبیر بنا بر ادعای ابن رشد از تعبیرات ارسطو است.
تقسیمات فلسفی عقل
ارسطو ابتدا عقل را دو قسم کرده و می گوید: عقل یا فاعل است و یا منفعل. "عقل فاعل" همان عقل فعال است و "عقل منفعل" هم که نفس انسانی است بر دو قسم است و به عبارت دیگر، "عقل منفعل" دو جنبه دارد؛ یکی جنبه عمل که به "عقل عملی" معروف است و دیگری جنبه قوت نظر و آن را "عقل علمی" نامیده اند و همین قوت عقلی است که در اثر تربیت و کسب معارف، مراحل مختلف را طی نموده و به مرتبه "عقل بالمستفاد" می رسد. این تقسیم از تقسیم ارسطو گرفته شده است؛ زیرا ارسطو معتقد است که عقل بر دو قسم است. یکی "عقل منفعل" که در معقولات به مثابه ماده نسبت به صورت است و دیگر "عقل فعال" که مانند صورت نسبت به هیولی است که می تواند تمام صورتها را در عقل منفعل احداث کند. این تقسیم را برای اولین بار الکندی پذیرفته و بطور کامل از آن پیروی کرده است وی عقل بالقوة و بالملکه را از ارسطو گرفته و عقل فعال را که در فلسفه اسکندر بمعنی خداست نیز مورد توجه قرار داده است. ابن رشد نیز که معتقد است در عالم کون و وجود، ماده و عقل وجود دارد، می گوید: عقل بر دو نوع است: ۱. عقل فاعل: این عقل ، جوهری است منفصل از انسان ، که قابلیت فنا شدن و امتزاج با ماده را ندارد، بلکه بمنزله آفتابی است که تمام عقول از آن کسب نور می کنند؛ ۲. عقل منفعل: که عبارت است از عقل انسانی. این عقل که از عقل عام مدد می گیرد، از آن جهت که از عقل فاعل استمداد می گیرد دائما خواهان اتصال به عقل فعال است. او عقل منفعل را دارای مراتب، مراحل و قوای مختلفی می داند.
مراتب عقل
فلاسفه قوت نظری نفس و یا نفس ناطقه را عقل نامیده اند. اولین مرتبه آن قوت محض است که در این مرتبه، نفس خالی و عاری از تمام صور علمیه است. مرتبه دوم مرتبت بالملکه است که بعضی از صور علمیه برای ان حاصل شده است. در این مرتبه، نفس مستعد پذیرش سایر معقولات است. سومین مرتبه، مرتبه فعلیت و عقل بالفعل است که تمام صور علمیه برای او حاصل است و مرتبه چهارم، مرتبت بالمستفاد است که در اثر اتصالش به عقل فعال آنچه را عقل فعال به آن محیط است، برای آن نیز حاصل می شود در این مرتبت نفس کمال تجرد را یافته و مستقیما از عقل فعال استفاده می کند.
تفاوت عقل منفعل با عقل فاعل
...
wikifeqh: عقل_منفعل