طور عبدین

طور عَبدین یا طور عابدین ( سریانی: ܛܘܪ ܥܒܕܝܢ ) منطقه ای است کوهستانی در جنوب خاوری ترکیه که از دیدگاه فرهنگی و مذهبی برای مسیحیان ارتدکس سریانی یا همان آشوریان اهمیت زیادی دارد. طور عبدین نیمهٔ شرقی استان ماردین و بخش غرب دجله در استان شرناق را دربرمی گیرد و از جنوب به مرز سوریه می رسد.
امروزه بخش اعظم جمعیت طور عبدین مسلمان هستند و به زبان کردی کرمانجی یا عربی با لهجهٔ مْحَلَّمِی سخن می گویند. نام طور عبدین ( طور عابدین هم نوشته شده ) به معنای «کوه پرستندگان ( خدا ) » است. مردم طور عبدین خود را «سورویو» ( آشوری یا آسوری ) و زبان بومی این منطقه که گویشی از زبان سریانی است را طورویو ( گویش طوری ) می نامند. بخشی از جمعیت منطقه که محلمی نامیده می شود سریانی های مسیحی بودند که مسلمان شده و زبانشان به عربی تبدیل شده اما هم چنان رسم و آیین های مسیحی سریانی را حفظ کرده اند.
طور عبدین کانون فرهنگی مسیحیان آشوری سریانی بوده و صومعهٔ آن از دیرهای مهم مونوفیزیتی واقع در شمال رودخانهٔ فرات بود و از قدیمی ترین دیرهای میان رودان به شمار می آمد. [ ۱] مهم ترین دیر طور عبدین دیر زعفران نام دارد.
در لغتنامهٔ دهخدا ذیل مدخل طور عبدین آمده است: «شهرکی است از اعمال نصیبین به کمرهٔ کوهی مشرف بر آن و متصل بکوه جودی و آن قصبهٔ ( مرکز ) شهری است بدانجای. » در نزهة القلوب ( ص ۲۲۶ ) نیز آمده است: «آب هرماس چشمه ای است بحدود نصیبین از طور عبدین برمی خیزد و مقدار دو آسیا آب می دهد. »

طورِ عبدین
(کوهِ عابدان مسیح) فلاتی کوهستانی در شمال بین النهرین، در شهرستان ماردین، در ترکیۀ کنونی. از ماردین در غرب، تا جزیرۀ ابن عمر در شرق (جِزِۀ کنونی) امتداد دارد. رود دجله تا ملتقای آن با باتمان سو، حد شمالی و شرقی آن است. حد جنوبی اش دامنه های تُند شیبی است که به دشت شمال سوریه می رسد. جادۀ تاریخی ماردین به نصیبین از پایین آن می گذرد و به شمال عراق می رسد. شهرهای جدید این ناحیه ماردین و مدیات است. ارتفاع میانگین طور عبدین در بخش مرکزی بین ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ متر (میان ماردین و حِصن کیفا) است. قله های منفردش در ماردین تا ۱۴۰۰ متر ارتفاع دارد. غارهای متعدد طور عبدین در عصر باستان مسکن غارنشینان بود. آشوریان آن جا را می شناختند و آریان و بطلمیوس از آن یاد کرده اند. مسیحیت از اوایل پیدایش بدان جا راه یافت و طور عبدین در تاریخ رهبانیت شرق نقش مهمی ایفا کرد. امپراتور ژولیان (حک: ۳۵۱ ـ ۳۶۳ م) به منظور مقابله با ایران ساسانی در آن جا استحکامات فراوان ساخت. موسی خورنی آن را «تورابدین» ضبط کرده است. طور عبدین نامی آرامی است و در منابع قرون میانۀ عربی ذکرش آمده و در داستان منظومی دربارۀ خسرو و شیرین از آن یاد شده است. اعراب این ناحیه را الطور، جَبَل و جبل طور می خوانند. با حملۀ اعراب به جزیره در ۱۸ تا ۱۹ ق (۶۳۹ ـ ۶۴۰ م) طور عبدین هم به دست اعراب افتاد و در عهد خلفا بخشی از دیار ربیعه بود و سرنوشتی همانند آن داشت. در مرزبندی های بعد از جنگ اول به ترک ها تعلق گرفت. ساکنان آن جا در قرون اول پس از اسلام تقریباً همگی آرامیان مسیحی بودند، اما رفته رفته مسلمانان، عمدتاً کردها، جای آنان را گرفتند. اکنون در این ناحیه به زبان های عربی ماردینی، کردی کُرمانجی و ترکی تکلم می کنند. بقایای صومعه ها و کلیساهایی از قرن ۷ تا ۱۰ م در آن جا باقی است که نمونه های معماری قرون میانۀ شرق و از نظر تاریخ هنر مسیحی حائز اهمیت اند.