ضرب المثل

☑️ ADAGE ☑️
noun
[count] : an old and well - known saying that expresses a general truth
◀️
My mother always used to remind us of the ( old ) adage, “If you can't say something nice, don't say anything at all. ”

بررسی نظر کارشناسان
دانشمندان و زبان شناسان نامدار هنوز تعریفی جامع و کامل برای کلمهٔ ضرب المثل نیافته اند. گرچه در این راستا تحقیقات بسیار ارزشمندی صورت گرفته و تفاسیر معتبری نیز ارائه شده است. علی اکبر دهخدا در مقدمهٔ امثال و حکم چنین می نویسد:
�در زبان فرانسوی هفده لغت یافت می شود که در فرهنگ های عربی و فارسی همهٔ آن ها را �مَثَل� ترجمه کرده اند، و در فرهنگهای بزرگ فرانسوی تعریف هایی که برای آن ها نوشته اند، مُقنِع نیست و نمی توان با آن تعریفات، آن ها را از یکدیگر تمییز داد. �
محقق معروف، آرچر تیلور، که تحقیقاتش در اوایل قرن بیستم تأثیری شگرف در این زمینه داشته است، نتوانست تعریفی جهان شمول برای "امثال و حکم" پیدا کند. وی در کتاب معروف خود∗ اظهار می کند که تعریفی برای "امثال و حکم" نمی تواند وجود داشته باشد. با این وجود تعاریف مختلفی از گذشته تا حال ارائه شده است که مهم ترینِ آن ها تعریف فردریش سیلر است. وی "امثال و حکم" ( ضرب المثل ) را این چنین تعریف کرده است:
سخنان برجسته، روشن، پندآمیز و مستقل که در زبان مردم رایج است.
به عنوان مثال ضرب المثل شنونده باید عاقل باشد به معنی آن است که اکنون شنونده عاقل نیست و به او گوش زد می کنیم که عاقل باشد،
به نقل از حسین بهرامی.
ضرب المثل و نسبت آن با اصطلاحات ضرب المثلی
تفاوت مابین �ضرب المثل� و �اصطلاحات ضرب المثلی� در شکل، ساختار و عمل کرد آنهاست. امثال و حکم جمله ای است کامل با ساختمانی استوار بر پایه و اساسی غیرقابل تغییر، مانند:
تب تند زود به عرق میشینه!
هرکه بامش بیش، برفش بیشتر!
خواستن توانستن است!
آدم بی سواد کور است!
اصطلاحات ضرب المثلی، برخلاف امثال و حکم، عباراتی مصطلح و عمومی هستند که ابتدا باید در جمله ای جایگزین شوند تا عبارتی کامل حاصل آید. این عبارت کامل نیز برحسب قید زمان، فاعل و مفعول متغیر است، مانند:
پا توی کفش کسی کردن
دُم خود را روی کول گذاشتن
بی گُدار به آب زدن
گلیم خود را از آب بیرون کشیدن
کلاه خود را قاضی کردن
کلاه خود را سفت چسبیدن
این اصطلاحات ضرب المثلی، بدون قرار گرفتن در یک جملهٔ کامل، فاقد خصلت های ضرب المثل خواهد بود؛ لذا تفهیم عبارات اصطلاحیِ یادشده با اضافات مقدور است، مانند:
پایت را تو کفش بزرگ تر از خودت نکن!
از ترس، دُمش را روی کولش گذاشت و دررفت!
بی گُدار به آب نزن که پشیمان می شوی!
تو اول گلیم خودت را از آب بیرون بکش، …!
تو اول برادریت رو ثابت کن
بنابراین، عبارات ضرب المثلی را می توان به عنوان مواد اولیه ( خام ) یک اصطلاح ضرب المثلی تعریف نمود: اصطلاحات ضرب المثلی، عباراتی هستند که معنا و مفهوم آن ها با معنی هریک از کلماتِ تشکیل دهندهٔ آن، نسبت مستقیم نداشته باشد، مانند:
گربه در انبان فروختن
گربه را در ( دَمِ ) حجله کشتن
دل دادن و قلوه گرفتن
مفهوم و پیام این اصطلاحات مثلی با کلمات ( گربه، انبان، حجله، دل و قلوه… ) هیچ گونه رابطهٔ فیزیکی ( ارگانیک ) ندارد. به عبارت دیگر، معنی جمله از کلمات تشکیل دهندهٔ آن جمله قابل دریافت نیست. این اصطلاحات تصویری ( مجازی ) فاقد شجره نامه اند و ریشه و ماًخذ آن ها به مرور زمان محو شده است. ∗
اشاره شد که امثال و حکم در شکل، ساختار و عمل کرد خود از ضرب المثل متمایز می شود و به عنوان مواد اولیه ای محسوب می گردد که باید در جملهٔ کاملی به کار گرفته شود تا خصلت ظاهریِ ضرب المثل را به نمایش بگذارد. عبارات و اصطلاحات ضرب المثلی، با هرنوع آرایش و پیرایشی تبدیل به امثال و حکم نخواهند شد. امثال و حکم دارای سنت و اصالت لایزالی است که در اذهان عموم نقش گرفته و دارای رسالت آموزشی و حامل پیام و تجربهٔ زندگی است. درصورتی که عبارات ضرب المثلی به هر میزان که استقلال معنا و رسالت پیام آوری داشته باشد، بازهم به تنهایی قادر به انجام رسالت خود نیست و همیشه متکی بر جمله و پیش درآمدی توضیحی است. مع هذا، خط فاصل دقیقی نمی توان بین ضرب المثل و اصطلاح ضرب المثلی کشید، به خصوص که در زبان های مختلف، این خط فاصل ب ه طور قابل ملاحظه ای تغییر می یابد. استاد �کارل فریدریش ویلهلم واندر�، گردآورنده و مؤلف ۲۵۰٬۰۰۰ امثال و حکم و اصطلاحات ضرب المثلی در پنج جلد، در مقدمهٔ کتابش ∗ به این سؤال پاسخ می دهد:
�از گوشه و کنار و از زبان بعضی از منقّدان شنیده می شود که تفکیک امثال و حکم را از اصطلاحات ضرب المثلی ترجیح داده و پیشنهاد کرده اند که مجموعهٔ �امثال و حکم� باید فقط دربرگیرندهٔ امثال و حکم باشد. اولاً خط فاصل بین این دو مقوله در حالات مختلف غیرقابل تشخیص و تفکیک است، زیرا یک پیام خاص در مقطعی خاص به وسیلهٔ امثال و حکم، و جایی دیگر به وسیلهٔ اصطلاح مَثَلی بیان شده است که این جانب با هیچ معیاری امکان تجزیه و تفکیک آن ها را ندارم. دوم اینکه، رسالت ادبی و فرهنگیِ �امثال و حکم� با پیشنهاد فوق به شدت خدشه دار شده و درصورت عملی شدن چنین پیشنهادی، این مجموعه فاقد ارزش بنیادین خواهد شد. �
آیا امثال و حکم بازتاب �خصوصیات ملی است�؟
در میان رسالات متعددی که درباب امثال و حکم نوشته شده اند تحقیقات بسیاری نیز تحت عنوان: چهره ملت ایکس در آیینه امثال و حکم خود، به عمل آمده است که تبیینی نافرجام در اخلاق شناسی مردم به وسیله امثال و حکم آن ملت است. این رسالات، یک رشته از ضرب المثلهای ردیف نویسی شده هستند که به غلط آن را �آئینه روح ملت� نامیده و بازتاب خلقیات کل جامعه محسوب شده اند. از آنجائی که چنین تصوراتی غالباً بر اساس نمونه های انفرادی و تعمیم نادرست آن به تمام جامعه صورت پذیرفته است، مستلزم برخوردی اصولی و محتاطانه است. مثلاً در سنجش ضرب المثل های:
�خوش اصل خطا نکند و بداصل وفا نکند�
�نابرده رنج، گنج میسر نمی شود!�،
اگر به منزله نمودار خصوصیات ملت آلمان در زمینه اصالت و درستکاری و همچنین کار و تلاش معرفی شوند، باید به گنجینه امثال و حکم دیگر ملل نگاهی کوتاه بیفکنیم تا به این حقیقت پی برده که دامنه این گونه ضرب المثل ها بسیار وسیعتر از قلمرو زبان آلمانی است. بنا براین با چنین معیاری نمی توان توجیه و تفسیری بر خصلت و ویژگی های اخلاقی مردم آلمان ارائه نمود. این اصل در مورد اکثر قریب به اتفاق امثال و حکم بین المللی که ریشه در فرهنگ یونانی - رومی، انجیل و قرون وسطی دارند، صادق است.
تاریخ پیدایش امثال و حکم
آنچه به صورت علم در تاریخ ثبت شده است، اندیشه پیشگامان فلسفه در صدهاسال قبل از میلاد مسیح است. فلسفه قبل از سقراط ناظر بر علوم طبیعی بود و با اخلاقیات و دین و آئین مردم و سایر اعتقادات فکری و تربیتی آن دوران، کاری نداشت. فلاسفه تمام کوشش و توان خود را به بحث و بررسی در مورد علوم مادی و فعل و انفعالات طبیعی نموده و توج