صفویه

[ویکی اهل البیت] صفویه سلسله ای پادشاهی است که از 907 تا 1135 هَ . ق . در ایران سلطنت داشتند. این سلسله نام خود را از نام یکی از نیاکانشان به نام صفی الدین اردبیلی (م 735 قمری) که صوفه شیعه بود، برگرفته است. صوفیان شیعه را مذهب رسمی ایران نمودند و دولتی متمرکز با قلمروی یکپارچه ایجاد کردند.
شیخ صفی از عارفان نامی عهد اولجایتو و پسرش، ابوسعید بهادرخان ایلخانی، بود که با مریدان خود در آن ایام در کلخوران، در اطراف مقبره پدر خود، می زیست. نسب وی را به امام هفتم علیه السلام منسوب می دانند. وی که مرید شیخ زاهد گیلانی (م 700 قمری) و از رجال صوفیه بود از سوی شیخ زاهد به رهبری طریقت «زاهدیه» منسوب شد، این فرقه پس از مرگ شیخ به صفویه تغییر نام یافت. پس از درگذشت شیخ صفی، پسرش صدرالدین موسی جانشین وی شد. او برای شیخ صفی مرقدی ساخت.
پس از صدرالدین، فرزندش خواجه علی به رهبری طریقت رسید. وی به مدت 12 سال در جنوب ایران به ارشاد مردم مشغول بود. پس از خواجه علی، ابراهیم معروف به شیخ شاه ریاست معنوی نهضت را بر عهده گرفت ولی قدرت چندانی نداشت. پس از وی شیخ جُنید به اشاعه طریقت پرداخت. خروج شیخ جنید و مهاجرت وی به "دیار بکر" بر ترویج طریقت صفوی تأثیر بسیاری داشت. زعامت مذهبی صفوی در این عهد در قالب مبارزات "جنید" به زعامتی سیاسی تبدیل شد.
پس از وی پسرش حیدر جانشین پدر شد. پس از کشته شدن شیخ حیدر، پیروان وی ابتدا به پسر بزرگش سلطان علی شاه روی آوردند ولی وی در جنگ کشته شد و برادرش اسماعیل به اتفاق عده ای از مریدان طریقت که «اهل اختصاص» نام یافتند به گیلان رفت و حدود 5 سال نزد میرزا علی کارکیا از پادشاهان آل کیا بسر برد.
در سال (905 قمری) اسماعیل به اردبیل بازگشت و سال بعد شیروان­شاه را در نبردی به قتل رسانید و در تبریز تاجگذاری کرد. (907 قمری) مهم ترین اقدام شاه اسماعیل در آغاز سلطنت خویش، اعلام مذهب شیعه دوازده امامی به عنوان مذهب رسمی کشور بود. آنان پس از بدست آوردن هویت سیاسی و ارضی توانستند دولتی متمرکز و قوی در ایران ایجاد کنند.
وی محمد شیبان خان ازبک را در مرو شکست داد. پس از سرکوبی ازبک ها نبرد شاه اسماعیل با عثمانی ها اجتناب ناپذیر می نمود. ظاهراً علت جنگ دو چیز بود، یکی اقدامات صفویان در آناتولی شرقی در جلب وفاداری مردم آن جا و دیگر حمایت شاه اسماعیل از رقیبان سلطان سلیم، جانشین با یزید دوم.
سطان سلیم پس از غلبه بر رقیبان و تحکیم سلطنت خویش به فتوای مفتی سنیان عثمانی به قتل عام شیعیان در قلمرو حکومت عثمانی دست زد و پس از آن به ایران لشکر کشید و در چالدران (شمال غربی خوی) سپاه شاه اسماعیل را سخت شکست داد (920 قمری) و دیار بکر را به تصرف خود درآورد. این رویداد در اخلاق و رفتار شاه اسماعیل تأثیر فراوان بر جای گذاشت. وی پس از این شکست هرگز فرماندهی سپاهیانش را بر عهده نگرفت.
شاه اسماعیل در جوانی درگذشت (930 قمری) و پسر 10 ساله اش با نام شاه طهماسب بر تخت نشست. طهماسب به تدریج توانست بر اوضاع تسلط یابد و حدود نیم قرن ایران را یکپارچه نگاه دارد.

صَفَویّه (۹۰۵ـ ۱۱۴۸ق)
صَفَویّه
صَفَویّه
صَفَویّه
صَفَویّه
از سلسله های معروف پادشاهی ایران . بنیانگذار این سلسله ، شاه اسماعیل اول صفوی، فرزند سلطان حیدر، از نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی، بود. نسبت این سلسله بنا به قول مشهور به امام موسی کاظم (ع) می رسد. هرچند بسیاری از محققان در این باره تردید دارند. در ۹۰۵ق شاه اسماعیل اول به یاری صوفیان قزلباش توانست شروان را تصرف و دو سال بعد رسماً در تبریز تاج گذاری کند. او نخستین کسی است که دولت ملی را پس از اسلام در ایران ، براساس مذهب تشیع بنا نهاد و ایرانیان را با هم متحد کرد و آن ها را از سایر ملل سنی مذهب متمایز ساخت . از حکومت صفوی علمای شیعه و عموم مردم ایران حمایت و بسیاری شیعیان آسیای صغیر و دیگر مناطق به پادشاهان صفوی اظهار ارادت می کردند و برای آن ها قداست و معنویت قائل بودند. دولت صفویه، مروج مذهب شیعه بود و لذا پس از تأسیس ، گروه کثیری از علما و دانشمندان شیعی از مناطق شیعه نشینی چون جبل عامل لبنان ، بحرین و احسا به ایران آمدند و گروه بسیاری از علما، ادبا و شعرای اهل سنت ایران نیز روانۀ دربارهای سنی مذهب عثمانی ، ازبکان شیبانی، و گورکانی هند شدند. ایرانِ عصر صفوی سرزمین پهناوری بود که علاوه بر حدود فعلی کشور، قفقاز، بخشی از ترکستان و افغانستان را نیز شامل می شد و در میان سه دولت نیرومند عثمانی در غرب ، ازبکان شیبانی در شرق و گورکانی در جنوب شرق بود . و همین اختلاف مذهبی ، جنگ خونین شاه اسماعیل را با محمدخان شیبانی (۹۱۶ ق) و سلطان سلیم اول عثمانی موجب شد (۹۲۰ ق). پس از شاه اسماعیل ، شاه طهماسب ، اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده، شاه عباس اول ، شاه صفی ، شاه عباس دوم ، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین به پادشاهی رسیدند. مدت سلطنت آن ها در مجموع ۲۳۰ سال بود. سنت فرزندکشی که از زمان شاه عباس اول آغاز شد، پس از وی ادامه یافت و همین امر، موجب گردید تا شاهزادگان لایق ، نابود یا نابینا شوند یا در حرمسرا پرورش یابند و درنتیجه در ادارۀ کشور ناتوان شوند. پایتخت صفویان ، نخست تبریز و سپس قزوین بود و در آغاز حکومت شاه عباس اول به اصفهان انتقال یافت که تا پایان این دولت ، در همین شهر بود. این دوران ، درخشان ترین ادوار سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و هنری ایران است. در زمان صفویان ، به ویژه در زمان سلطنت شاه عباس اول ، روابط ایران و اروپا گسترش یافت و هیئت های سیاسی ، نظامی و تجاری متعددی به دربار ایران آمدند. شاه عباس اول از نفوذ و قدرت قزلباشان ، که همۀ مناصب نظامی ، سیاسی و اداری کشور را در دست داشتند، کاست و در کنار آن ها نیروی نظامی جدیدی به نام شاهسون ایجاد کرد و آنان را به سلاح های آتشین توپ و تفنگ مجهز کرد و به کمک این نیرو، عثمانیان را شکست داد (۱۰۱۱ ق) و به سلطۀ پرتغالی ها بر خلیج فارس پایان بخشید (۱۰۲۳ و ۱۰۳۱ ق). پادشاهان صفوی ، به ویژه شاه عباس اول ، امنیت بی سابقه ای در کشور ایجاد کردند و اقدامات عمرانی و رفاهی فراوانی در ایران و عراق انجام دادند. تجارت ، رونق بسیاری یافت و هزاران کارگاه در شهرهای کشور به تولید انواع رنگ های طبیعی ، پارچه ، قالی ، گلیم ، کاغذ، چرم ، مصنوعات فلزی ، چینی ، آجر، کاشی و غیره مشغول بودند. ابریشم خام و محصولات ابریشمی عمده ترین صادرات ایران بود که به اروپا، چین و هند صادر می شد. به دستور شاه عباس اول ، ده ها کاروان سرا در شهرها و بین شهرها ساخته شد که به کاروان سرای عباسی شهرت یافت . علاوه بر آن ، ده ها حمام ، بازار، پل ، مسجد بنا گردید که از شاهکارهای معماری ایران و جهان بوده و امروزه بسیاری از آن ها باقی مانده است . توجه و علاقۀ خاص پادشاهان صفوی به رواج مذهب تشیع ، تجدید بنای بقاع امامان ، امامزادگان و بزرگان شیعه را در ایران و عراق موجب شد که برای نگهداری و ادارۀ آن ها، پادشاهان ، شاهزادگان و امرای صفوی املاک و اموال بسیاری وقف کردند. شاهزادگان ، امرا و حکام نیز به تبعیت از پادشاهان در توسعۀ بقاع متبرکه و عمران و آبادی ولایات می کوشیدند که ازجمله آن ها می توان به امام قلی خان در شیراز، و گنج علی خان در کرمان اشاره کرد. پادشاهان صفوی در ترویج علم و هنر اهتمام فراوانی داشتند، از همین رو، عصر صفوی ، بارورترین اعصار هنر ایرانی در دورۀ اسلامی است . شاخه های گوناگون هنر، از قبیل نقاشی ، معماری ، منبت کاری ، خوشنویسی ، تذهیب ، جلدسازی ، قالی بافی و نساجی در این دوره از کمال و لطافت بسیار برخوردار است . نقاشی عصر صفوی اوج هنر نقاشی در تاریخ ایران اسلامی است . از نقاشان بزرگ این دوره می توان از بهزاد، میرمصور، آقارضا و رضا عباسی نام برد. بناهای این دوران در عین استحکام و صلابت ، از زیبایی بی نظیری برخوردارند و عموماً با کاشی های بسیار زیبا تزیین شده اند. معمار بسیاری از بناهای دوره عباسی ، نابغه و دانشمند آن دوران ، شیخ بهایی بود. هنر تذهیب و کتاب آرایی در این دوره در حد اعلای کمال است . در خوشنویسی و کتیبه نویسی نیز باید از هنرمندانی چون میرعماد، علیرضا عباسی و ملا عبدالباقی تبریزی یاد کرد. گرچه به دلیل کم توجهی پادشاهان صفوی به شعر و ادب ، آثار ادبی ارزشمندی در این دوره پدید نیامد، در حوزۀ حکمت و علوم عقلی ، فلاسفه نامداری چون میرفندرسکی ، ملاصدرا، میرداماد و ملا عبدالرزاق لاهیجی ؛ در علوم نقلی علمای بزرگی چون مقدس اردبیلی ، قاضی نورالله شوشتری ، شیخ حرّ عاملی ، حاج آقا حسین و حاج آقا جمال خوانساری و نیز علامۀ مجلسی درخشیدند و آثار ماندگاری برجای گذاشتند. خاطرۀ دوران صفوی چنان در نزد مردم ایران طلایی و مسرّت بخش بود که داستان ها و افسانه ها از آن ساختند. سرانجام دولت صفوی را افغانان با محاصره و فتح اصفهان ، ساقط کردند (۱۱۳۵ ق).