شیوه تفسیر عرفانی

[ویکی فقه] اهل عرفان، خود را خواص و برخی از سرشناسان خود را خاص الخواص می دانند و بر این باورند که راه آنان برای دریافت مطالب و اسرار نهفته، بر همگان پوشیده است. آنان معتقدند قرآن که دارای ظهر و بطن است، مفاهیم بلند و گسترده ای دارد که از اسرار پنهانی آن محسوب می شود و فهم آنها مخصوص خواص است که با اسرار شریعت سر و کار دارند.اهل عرفان عموما از همین زاویه به قرآن نگریسته و خواسته اند با تاویل ظاهر قرآن، به باطن آن پی ببرند؛ ولی میزان موفقیت آنان، به مراتب استعداد و مقدار قابلیت ایشان بستگی دارد. برخی نسبتا و برخی کاملا موفق اند؛ برخی نیز کاملا ناموفق و گمراه اند.از ویژگی های تقریبا فراگیر تفسیر عرفانی، جهت گیری مشخص آن به سوی تهذیب نفس و آراسته شدن به مکارم اخلاق است.
اساسا اهل عرفان، خود را خواص و برخی از سرشناسان خود را خاص الخواص می دانند و بر این باورند که راه آنان برای دریافت مطالب و اسرار نهفته، بر همگان (طبقه عامه) پوشیده است. از طرفی، قرآن که دارای ظهر و بطن است، مفاهیم بلند و گسترده ای دارد که از اسرار پنهانی آن محسوب می شود و فهم آنها مخصوص خواص است که با اسرار شریعت سر و کار دارند؛ و چون قرآن، این معانی باطنی را برای فهماندن به خواص با رمز و اشاره بیان کرده است، اینان نیز باید با همان شیوه رمز و اشاره، اسرار نهانی قرآن را ابراز کنند و ظاهر قرآن را برای طبقه عوام واگذارند. می گویند: انبیا (علیهم السّلام) همان گونه که راهنمای کاروان عامه مردم، در راه شریعت اند، راهب قافله خواص در پیمودن راه طریقت اند؛ زیرا هر گروه، به اندازه استعداد فطری و اکتسابی خود می تواند از فیض هدایت هادیان بهره گیرد. سیر هر کس تا کمال او بود •••• قرب هر کس حسب حال او بود لاجرم چون مختلف افتاد سیر •••• هم روش هرگز نیفتد هیچ طیر
لاهیجی، محمد، شرح گلشن راز، ص۲۱.
از ویژگی های (تقریبا فراگیر) تفسیر عرفانی، جهت گیری مشخص آن به سوی تهذیب نفس و آراسته شدن به مکارم اخلاق است. مفسران در این روش (عموما) به دنبال همین هدف و در پی آنند که از درون قرآن، وسیله ای برای رسیدن به آن به دست آورند؛ هر چند کشف این وسیله قرآنی به سختی انجام می گیرد و بر حسب متعارف، امکان ندارد و چه بسا نظر خود را بر قرآن تحمیل کرده اند؛ و اینان (تحمیل کنندگان) همان گروه ناموفق و گمراه اند. از گروه موفق، می توان ابومحمد سهل بن عبدالله تستری (متوفای ۲۸۳) و ابوعبدالرحمن سلمی (متوفای ۴۱۲) و ابوالقاسم قشیری (متوفای ۴۶۵) و رشید الدین میبدی (قرن ششم) را نام برد؛ چنانکه در گزارش هایی که از تفاسیرشان می آوریم به دست می آید ولی تاویلاتی که محیی الدین بن عربی (متوفای ۶۳۸) کرده است، او را شخصی ناموفق نشان می دهد.
به دست آوردن تاویل قرآن
راز موفقیت در تاویل کردن قرآن، آن است که ضابطه تاویل رعایت شود و آن، دقت در ویژگی هایی که کلام را در برگرفته و تشخیص دخالت هر کدام در هدف و مرام؛ (تا هر کدام دخالت ندارد، نادیده گرفته شود و سپس مفهوم کلی بر اساس قیود مربوط استخراج گردد.) و سپس، انتزاع مفهوم عام است؛ چنانکه با ظاهر سازگار باشد و در گستره ای قرار گیرد که ظاهر را نیز فراگیرد. (جهت مراجعه به تفصیل و تبیین این شرایط به این آدرس رجوع کنید.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۲۸ (بحث تاویل).
...