[ویکی فقه] شرح منازل السائرین (تلمسانی). «شرح منازل السائرین (التلمسانی)» که نام آن بر روی جلد کتاب بدین صورت ثبت شده است: «شرح عفیف الدین سلیمان التلمسانی علی منازل السائرین»، تالیف ابو الربیع، عفیف الدین، سلیمان بن علی بن عبدالله بن علی بن یاسین عابدی تلمسانی، به زبان عربی است.
شارح در کتاب، تصریحی به نام آن نکرده است، ولی در آغاز و انجام شرح، عباراتی دارد که مشعر به این نام است. در آغاز می گوید: «من در شرح مقاصد شیخ عارف محقق، ابو اسماعیل، عبدالله انصاری، از خدا طلب خیر نمودم» و در انجام می گوید: «شرح بعضی از مقاصد شیخ عبدالله انصاری به پایان رسید».شروح زیادی بر کتاب «منازل السائرین» نوشته شده که مهم ترین آنها شرح عفیف الدین تلمسانی و مشهورترین آنها شرح عبد الرزاق قاسانی است.علت مشهورتر بودن شرح قاسانی از شرح تلمسانی آن است که شرح تلمسانی در تونس چاپ شده و در مغرب زمین رواج داشته و در مشرق زمین و ایران، نسخه آن کمیاب بوده است و هم اکنون که اولین بار، این شرح در ایران چاپ شده، معلوم گردیده که این شرح، حلقه گم شده بین «منازل السائرین» و «شرح منازل السائرین» قاسانی است، زیرا از نظر تاریخی، شرح تلمسانی مقدم بر شرح قاسانی است؛ به دلیل اینکه تاریخ کتابت نسخه خطی که شرح حاضر را از روی آن چاپ نموده اند، سیزدهم رمضان سنه ۶۷۳ ق، به قلم علی بن مظفر بوده است؛ یعنی در زمان حیات شارح نوشته شده؛ درحالی که عبد الرزاق قاسانی، متوفای سنه ۷۳۰ ق، است؛ یعنی حدود نیم قرن بعد از تلمسانی وفات نموده است.ناشر نسخه حاضر، دانشمند بزرگوار، آقای محسن بیدارفر می فرماید: «هنگامی که مشغول تحقیق و نشر کتاب شرح منازل السائرین کمال الدین عبد الرزاق قاسانی بودم، به جست وجوی شروح دیگر منازل السائرین پرداختم تا در آماده نمودن شرح قاسانی از آنها استفاده نمایم که دوست عزیزم، فاضل ارجمند، حجة الاسلام و المسلمین، محمدعلی مهدوی راد در مسافرتی که به سوریه داشت، شرح عارف مشهور عفیف الدین سلیمان بن علی تلمسانی را برای بنده تهیه نموده و به بنده تقدیم کرد که من آن را حلقه گم شده در میان شروح منازل السائرین یافتم و آن شرح متینی است که عبد الرزاق قاسانی در شرحش به آن بسیار زیاد، اعتماد نموده است.
انگیزه تألیف
انگیزه شارح از تالیف این شرح، این بود که شیخ ناصر الدین ابو بکر بن قلیج، از شارح تلمسانی درخواست می نماید که مقاصد شیخ عبدالله انصاری در منازل السائرین را شرح نماید و شارح، امر ایشان را امتثال می نماید و از خدا طلب خیر می کند و شرح منازل السائرین را به رشته تحریر درمی آورد.در عظمت این شرح می توان گفت که این شرح با الهام ربانی و تایید الهی نوشته شده است، زیرا شارح در خطبه شرح، می فرماید: «و هم اکنون شروع به نوشتن شرح می نمایم بر حسب آنچه که قلم رحمانی بر من القا و الهام می کند؛ قلمی که به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد».
ویژگی های کتاب
شرح منازل السائرین تلمسانی، به لحاظ قدمت تاریخی که دارد و تقریبا اولین شرح محسوب می شود، دارای ویژگی هایی است که منحصربه فرد است و در سایر شروح وجود ندارد. پاره ای از آن ویژگی ها عبارتند از:
← ویژگی اول
...
شارح در کتاب، تصریحی به نام آن نکرده است، ولی در آغاز و انجام شرح، عباراتی دارد که مشعر به این نام است. در آغاز می گوید: «من در شرح مقاصد شیخ عارف محقق، ابو اسماعیل، عبدالله انصاری، از خدا طلب خیر نمودم» و در انجام می گوید: «شرح بعضی از مقاصد شیخ عبدالله انصاری به پایان رسید».شروح زیادی بر کتاب «منازل السائرین» نوشته شده که مهم ترین آنها شرح عفیف الدین تلمسانی و مشهورترین آنها شرح عبد الرزاق قاسانی است.علت مشهورتر بودن شرح قاسانی از شرح تلمسانی آن است که شرح تلمسانی در تونس چاپ شده و در مغرب زمین رواج داشته و در مشرق زمین و ایران، نسخه آن کمیاب بوده است و هم اکنون که اولین بار، این شرح در ایران چاپ شده، معلوم گردیده که این شرح، حلقه گم شده بین «منازل السائرین» و «شرح منازل السائرین» قاسانی است، زیرا از نظر تاریخی، شرح تلمسانی مقدم بر شرح قاسانی است؛ به دلیل اینکه تاریخ کتابت نسخه خطی که شرح حاضر را از روی آن چاپ نموده اند، سیزدهم رمضان سنه ۶۷۳ ق، به قلم علی بن مظفر بوده است؛ یعنی در زمان حیات شارح نوشته شده؛ درحالی که عبد الرزاق قاسانی، متوفای سنه ۷۳۰ ق، است؛ یعنی حدود نیم قرن بعد از تلمسانی وفات نموده است.ناشر نسخه حاضر، دانشمند بزرگوار، آقای محسن بیدارفر می فرماید: «هنگامی که مشغول تحقیق و نشر کتاب شرح منازل السائرین کمال الدین عبد الرزاق قاسانی بودم، به جست وجوی شروح دیگر منازل السائرین پرداختم تا در آماده نمودن شرح قاسانی از آنها استفاده نمایم که دوست عزیزم، فاضل ارجمند، حجة الاسلام و المسلمین، محمدعلی مهدوی راد در مسافرتی که به سوریه داشت، شرح عارف مشهور عفیف الدین سلیمان بن علی تلمسانی را برای بنده تهیه نموده و به بنده تقدیم کرد که من آن را حلقه گم شده در میان شروح منازل السائرین یافتم و آن شرح متینی است که عبد الرزاق قاسانی در شرحش به آن بسیار زیاد، اعتماد نموده است.
انگیزه تألیف
انگیزه شارح از تالیف این شرح، این بود که شیخ ناصر الدین ابو بکر بن قلیج، از شارح تلمسانی درخواست می نماید که مقاصد شیخ عبدالله انصاری در منازل السائرین را شرح نماید و شارح، امر ایشان را امتثال می نماید و از خدا طلب خیر می کند و شرح منازل السائرین را به رشته تحریر درمی آورد.در عظمت این شرح می توان گفت که این شرح با الهام ربانی و تایید الهی نوشته شده است، زیرا شارح در خطبه شرح، می فرماید: «و هم اکنون شروع به نوشتن شرح می نمایم بر حسب آنچه که قلم رحمانی بر من القا و الهام می کند؛ قلمی که به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد».
ویژگی های کتاب
شرح منازل السائرین تلمسانی، به لحاظ قدمت تاریخی که دارد و تقریبا اولین شرح محسوب می شود، دارای ویژگی هایی است که منحصربه فرد است و در سایر شروح وجود ندارد. پاره ای از آن ویژگی ها عبارتند از:
← ویژگی اول
...
wikifeqh: شرح_منازل_السائرین_ِتلِمْسانی
[ویکی فقه] شرح منازل السائرین (کاشانی). «شرح منازل السائرین»، اثر کمال الدین عبد الرزاق قاسانی (۷۳۵ ق)، شرحی بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری (۴۸۱ ق) است. شارح، «منازل السائرین» را به زبان خود منازل؛ یعنی عربی شرح کرده و این مهم را به درخواست غیاث الدین محمد بن رشید الدین فضل الله، وزیر سلطان ابوسعید بهادرخان (۷۳۶- ۷۱۶) به انجام رسانده و در تاریخ دوشنبه، بیست رجب ۷۳۱، در ربع رشیدی تبریز از تالیف آن، فراغت یافته است.
این شرح، مهم ترین اثر شارح و در میان شروح منازل، بهترین شرح و مهم ترین کتاب در حوزه عرفان عملی است و به تعبیر استاد، سید جلال الدین آشتیانی ، شرح قاسانی بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری، حاکی از عظمت و بزرگی نظر و مقام و سعه باع و تضلع کامل او در تصوف علمی است. پرورش یافتن شاگردانی چون قاضی سعید قمی و قیصری در مکتب عرفان عملی و نظری ملا عبد الرزاق، خود دلیل تبحر و تضلع اوست. البته قدرت فکر و باریک اندیشی های قاسانی، نه تنها در «شرح منازل»، بلکه در سایر کتاب های او، مثل «شرح فصوص» بی نیاز از تعریف است. «شرح منازل»، به صورت غیر مزجی و بر وفق «منازل السائرین»، در ده قسم کلی باب بندی شده است. این مقامات ده گانه، هریک، خود به ده باب منقسم می باشد و هر قسم در سه مرحله در طول یکدیگر بیان می شود. شارح در این مقام چنین می فرماید: «اندراج هریک تحت دیگری، بسان اندراج و ترتب انواع و اجناس منطقی است که هریک از اعالی را صورتی در اسافل و هریک از اسافل را صورتی در اعالی است؛ نه چون بالارونده از پلکان که چون پای از درجتی برداشت و به بالاتر جهید در جهت، فروتر را فروهلد، بلکه در عین اینکه پای در منزل برتر دارد، در منزل فروتر نیز حضوری و صورتی جداگانه دارد؛ بدین ترتیب، هریک از صد مقام به حسب صورتش در دیگر ابواب ده گانه، خود صد صورت دارد که مجموعا هزار می شود». اگرچه خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین»، صد منزل شمرده، ولی این کلیات است و حقیقت این است که انسان از وقتی پا از رتبه طبیعت بیرون می گذارد و در مقام سیر الی الله برمی آید تا به آخرین مقام، مراتب غیر متناهیه طی می کند. همان طور که بین ظلمت و نور شدید مراتب روشنایی غیر متناهی است، مراتب محبت و علم نیز همین است. ملا عبد الرزاق کاشی ، دارای ذوقی سرشار و قلمی تواناست و قادر است که مطالب مفصلی را با کمال سهولت، روان و جذاب و قابل فهم، به صورت اختصار درآورد.
← پیروی قاسانی از تلمسانی
گرچه نهضت تصحیح و تحقیق متون در چند سال اخیر در کشور ما شتابی چشمگیر به خود گرفته و کتاب های باارزشی احیا گردیده اند، اما آنچه واقعا کاری تحقیقی بر متون قدیمی به شمار رود، کمتر یافت می شود؛ به ویژه آنهایی که در تصحیح، صاحب روش بوده اند، بسیار کمترند و تصحیح آقای بیدارفر یکی از این کمترین هاست. وی در مقدمه، پس از توضیح کوتاهی پیرامون سیر و سلوک و معرفی ماتن و شارح و اهمیت این کتاب، روش خود را تبیین کرده است. وی برای تصحیح این کتاب، از پنج نسخه خطی (که نزد ایشان بوده) به خوبی استفاده کرده است و بهترین نص را در متن آورده و در پاورقی به اختلاف نسخ اشاره کرده است، ولی از آوردن نسخه بدل هایی که نادرستی آنها روشن بوده و جز شلوغ کردن کتاب هیچ فایده ای در بر نداشته، اجتناب ورزیده است. پاورقی های هر باب- و نه فقط هر صفحه- مسلسل است و پاورقی هایی که در بیان نسخه بدل های کتاب است، از تعلیقاتی که معمولا بیان مصادر احادیث ، اشعار یا مقایسه متن با شرح تلمسانی و یا توضیح بعضی لغات مشکل را در بر دارند، به وسیله پاره خط، جدا شده اند. آدرس آیات شریفه در متن کتاب آورده شده. موارد اختلاف شرح کاشانی با شرح تلمسانی نیز مشخص شده است. وجود نه فهرست در خاتمه و فهرست ابواب در ابتدای کتاب، کار مراجعه به کتاب را بسیار آسان ساخته است. این ۹ فهرست عبارتند از: ۱. فهرست آیات؛ ۲. فهرست احادیث؛ ۳. فهرست اقوال و آثار؛ ۴. فهرست اشعار؛ ۵. فهرست موضوعات و اصطلاحات؛ ۶. فهرست اعلام؛ ۷. فهرست کتب؛ ۸. فهرست اماکن؛ ۹. فهرست مراجع. پیش از این، «شرح منازل السائرین» عبد الرزاق کاشانی به همراه «نصوص و فکوک» قونوی، در ۱۳۱۵ ق (چاپ دوم، ۱۳۵۴ ش) در تهران ، به طبع رسیده بود.
شخصیت تلمسانی
عفیف الدین تلمسانی، از اکابر عرفا و دانشمندان و یکی از مؤلفان بزرگ در عرفان علمی و عملی است. بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله و «فصوص الحکم» ابن عربی شرح نوشته است و به فارسی نیز اثری از او دیده شده است، با اینکه او از مردم مغرب عربی است. برخی گویند: شرح او بر «منازل»، اولین شرح است و عارف نامدار عبد الرزاق کاشی، شرح او را دیده است، ولی شرحی بر «منازل» موجود است که زمان تالیف آن مقدم بر زمان تالیف شرح تلمسانی است.
این شرح، مهم ترین اثر شارح و در میان شروح منازل، بهترین شرح و مهم ترین کتاب در حوزه عرفان عملی است و به تعبیر استاد، سید جلال الدین آشتیانی ، شرح قاسانی بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری، حاکی از عظمت و بزرگی نظر و مقام و سعه باع و تضلع کامل او در تصوف علمی است. پرورش یافتن شاگردانی چون قاضی سعید قمی و قیصری در مکتب عرفان عملی و نظری ملا عبد الرزاق، خود دلیل تبحر و تضلع اوست. البته قدرت فکر و باریک اندیشی های قاسانی، نه تنها در «شرح منازل»، بلکه در سایر کتاب های او، مثل «شرح فصوص» بی نیاز از تعریف است. «شرح منازل»، به صورت غیر مزجی و بر وفق «منازل السائرین»، در ده قسم کلی باب بندی شده است. این مقامات ده گانه، هریک، خود به ده باب منقسم می باشد و هر قسم در سه مرحله در طول یکدیگر بیان می شود. شارح در این مقام چنین می فرماید: «اندراج هریک تحت دیگری، بسان اندراج و ترتب انواع و اجناس منطقی است که هریک از اعالی را صورتی در اسافل و هریک از اسافل را صورتی در اعالی است؛ نه چون بالارونده از پلکان که چون پای از درجتی برداشت و به بالاتر جهید در جهت، فروتر را فروهلد، بلکه در عین اینکه پای در منزل برتر دارد، در منزل فروتر نیز حضوری و صورتی جداگانه دارد؛ بدین ترتیب، هریک از صد مقام به حسب صورتش در دیگر ابواب ده گانه، خود صد صورت دارد که مجموعا هزار می شود». اگرچه خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین»، صد منزل شمرده، ولی این کلیات است و حقیقت این است که انسان از وقتی پا از رتبه طبیعت بیرون می گذارد و در مقام سیر الی الله برمی آید تا به آخرین مقام، مراتب غیر متناهیه طی می کند. همان طور که بین ظلمت و نور شدید مراتب روشنایی غیر متناهی است، مراتب محبت و علم نیز همین است. ملا عبد الرزاق کاشی ، دارای ذوقی سرشار و قلمی تواناست و قادر است که مطالب مفصلی را با کمال سهولت، روان و جذاب و قابل فهم، به صورت اختصار درآورد.
← پیروی قاسانی از تلمسانی
گرچه نهضت تصحیح و تحقیق متون در چند سال اخیر در کشور ما شتابی چشمگیر به خود گرفته و کتاب های باارزشی احیا گردیده اند، اما آنچه واقعا کاری تحقیقی بر متون قدیمی به شمار رود، کمتر یافت می شود؛ به ویژه آنهایی که در تصحیح، صاحب روش بوده اند، بسیار کمترند و تصحیح آقای بیدارفر یکی از این کمترین هاست. وی در مقدمه، پس از توضیح کوتاهی پیرامون سیر و سلوک و معرفی ماتن و شارح و اهمیت این کتاب، روش خود را تبیین کرده است. وی برای تصحیح این کتاب، از پنج نسخه خطی (که نزد ایشان بوده) به خوبی استفاده کرده است و بهترین نص را در متن آورده و در پاورقی به اختلاف نسخ اشاره کرده است، ولی از آوردن نسخه بدل هایی که نادرستی آنها روشن بوده و جز شلوغ کردن کتاب هیچ فایده ای در بر نداشته، اجتناب ورزیده است. پاورقی های هر باب- و نه فقط هر صفحه- مسلسل است و پاورقی هایی که در بیان نسخه بدل های کتاب است، از تعلیقاتی که معمولا بیان مصادر احادیث ، اشعار یا مقایسه متن با شرح تلمسانی و یا توضیح بعضی لغات مشکل را در بر دارند، به وسیله پاره خط، جدا شده اند. آدرس آیات شریفه در متن کتاب آورده شده. موارد اختلاف شرح کاشانی با شرح تلمسانی نیز مشخص شده است. وجود نه فهرست در خاتمه و فهرست ابواب در ابتدای کتاب، کار مراجعه به کتاب را بسیار آسان ساخته است. این ۹ فهرست عبارتند از: ۱. فهرست آیات؛ ۲. فهرست احادیث؛ ۳. فهرست اقوال و آثار؛ ۴. فهرست اشعار؛ ۵. فهرست موضوعات و اصطلاحات؛ ۶. فهرست اعلام؛ ۷. فهرست کتب؛ ۸. فهرست اماکن؛ ۹. فهرست مراجع. پیش از این، «شرح منازل السائرین» عبد الرزاق کاشانی به همراه «نصوص و فکوک» قونوی، در ۱۳۱۵ ق (چاپ دوم، ۱۳۵۴ ش) در تهران ، به طبع رسیده بود.
شخصیت تلمسانی
عفیف الدین تلمسانی، از اکابر عرفا و دانشمندان و یکی از مؤلفان بزرگ در عرفان علمی و عملی است. بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله و «فصوص الحکم» ابن عربی شرح نوشته است و به فارسی نیز اثری از او دیده شده است، با اینکه او از مردم مغرب عربی است. برخی گویند: شرح او بر «منازل»، اولین شرح است و عارف نامدار عبد الرزاق کاشی، شرح او را دیده است، ولی شرحی بر «منازل» موجود است که زمان تالیف آن مقدم بر زمان تالیف شرح تلمسانی است.
wikifeqh: شرح_منازل_السائرین_(کاشانی)