شبهه صرفه

[ویکی فقه] عاجز کردن مخالفان از آوردن مثل قرآن به قدرت الهی ؛ نه به سبب اعجاز ذاتی قرآن، یکی از مباحثی است که در بحث اعجاز قرآن مطرح شده و دستاویز برخی مخالفان شده است. این مبحث «صرفه» نام دارد.
«صرفه» در لغت، مصدر به معنای برگردانیدن، منصرف ساختن و به تغییر عقیده واداشتن است و در اصطلاح یکی از وجوه اعجاز قرآن و به معنای باز داشتن خداوند از آوردن مانند قرآن بوسیله مخلوق (جن و انس) است؛ یعنی خداوند، معارضان قرآن را که می خواستند در برابر تحدی قرآن، مثل آن یا سوره ای را بیاورند، ناتوان کرده است.خداوند در آیات متعددی به ناتوانی بشر در آوردن کلامی چون قرآن اشاره کرده و منکران آسمانی بودن قرآن را به آوردن مانندی برای قرآن، یا آوردن ده سوره، یک سوره و حتی آوردن کلامی چون قرآن (بحدیث مثله) تحدی نموده است. پیام اجمالی آیات تحدی آن است که مردم با صرف تمام نیروی خویش و کمک گرفتن از یکدیگر در آفریدن کلامی چون قرآن ناتوان هستند.
تعریف شبهه صرفه
خداوند در آیات تحدّی (به مبارزه طلبیدن)، می فرماید: شما در آوردن مثل قرآن، قادر نیستید؛ هر چند تا حالا بشر از هماوردی قرآن عاجز مانده، اما ممکن است با رشد ادبیات عرب، شبیه قرآن آورده شود و اگر خدا مخالفان را از آوردن قرآن منصرف کند؛ تحدّی معنا ندارد.سؤالی که از دیر باز در برابر آیات تحدی ذهن قرآن پژوهان را به خود مشغول ساخته است این است که: چرا مردم از ارائه همانند قرآن ناتوان هستند؟ با آن که قرآن به زبان عربی است و متشکل از حروف و کلماتی است که قبل از نزول قرآن در میان عرب رواج داشته؛ با این حال، چه خصوصیتی سبب این عجز و ناتوانی گردیده است؟بیشتر اندیشمندان علوم قرآنی این اعجاز را به ذات قرآن منتسب دانسته اند و به ویژگی هایی چون فصاحت و بلاغت بسیار والای قرآن، نظم بدیع، اخبار به غیب، بلندی معنا و عمق مطالب قرآن و.... به عنوان وجوهی از اعجاز قرآن اشاره نموده اند؛ البته در میان این گروه همه، وجه اعجاز را یکسان ندیده اند، بعضی به وجوه کمتری اشاره کرده، عده ای نیز در تکثیر این وجوه کوشیده اند تا آنجا که جلال الدین سیوطی به سی و پنج وجه در اعجاز قرآن اشاره نموده است. گروهی نیز مجموعه ای از چند ویژگی را موجب اعجاز کلام الهی دانسته و هر یک از این وجوه را به تنهایی نپذیرفته اند.در مقابل گروهی که قایل به اعجاز ذاتی قرآن هستند؛ عده کمی کلام خداوند را دارای خصوصیتی ذاتی موجب اعجاز ندانسته اند و کلام فصیح و بلیغ دوران جاهلیت را دارای فوایدی بسیار شمرده اند. در دیدگاه اینان اعجاز قرآن ذاتی و درونی نیست، بلکه خداوند قادر، برای اثبات صدق پیامبر (ص) و الهی بودن کلام قرآن، مردمان را از آوردن مانند قرآن باز داشته است، آنچه باعث عدم امکان هم آوردی با قرآن است صَرف و منع خداوند است که مطلبی خارج از قرآن است. این نظریه از دیر زمان به عنوان نظریه صرفه مشهور گردیده و مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
منشاء نظریه صرفه
در باره خاستگاه نظریه صرفه دیدگاه ها و احتمالات گوناگونی مطرح است، گر چه بعضی از این احتمالات مانعة الجمع نیست. بعضی مدّعی هستند نظریه «صرفه» از هند نشأت گرفته و در دوران منصور، خلیفه دوم عباسی (متوفای ۱۵۶ ق) و خلفای پس از او که افکار هندی در جامعه اسلامی وارد شد، این نظریه میان مسلمانان نفوذ یافت.محمد ابو زهره قرآن پژوه معاصر مصری در باره منشاء پیدایش این قول به ویژگی اندیشه برهماییان نسبت به کتاب الفیدا اشاره کرده است و مسلمانان را متأثر از آن نظریه دانسته است. وی می نویسد:از بین علمای مسلمان برخی از فیلسوف نمایان به گفته های برهماییان در کتاب الفیدا دست یافتند، این کتاب دارای مجموعه اشعاری است که به گمان آنان در گفتار مردم نظیر آن یافت نمی شود و علمای بزرگ آنان می گویند بشر از آوردن مانند آن عاجز است چرا که برهما از این هم آوردی مانع شده و مردم را از این کار باز می دارد.وی ادعای خویش در مورد ادعای برهماییان را به گفته ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند من مقوله مقبولة فی العقل او مرذومة مستند نموده است.ابراهیم بن سیار مشهور به نظّام معتزلی (متوفای ۲۲۴ ق) نخستین کسی بود که این نظریه را به طور علنی بیان کرد.
← نکته اول
...