سه گاه

یکی از دستگاه های موسیقی ایران. گوشه های سه گاه از لحاظ نام و جمله بندی شباهت بسیاری به چهارگاه دارد. در زمینۀ گام سه گاه دو نظریه وجود دارد، یکی نظریۀ استاد وزیری که گام سه گاه را از فاصلۀ سوم نیم بزرگ پایین تر از شاهد شروع می کند و نظریۀ دیگر که گام سه گاه را از نت شاهد شروع می کند. منظور از گام دُوری از نت ها در فاصلۀ یک اکتاو یا پنجم یا چهارمِ درست است که روی درجه های خاصی از آن مقام یا گوشه های خاصی بنا می شوند و با مفهوم اروپایی گام کاملاً متفاوت است و از این رو گام را از نت شاهد می توان شروع کرد. گام سه گاه در یک دور هشت تایی از نت ها از مایۀ می کُرُن، فواصل درجه های سه گاه در یک گام (دور) نسبت به هم دومِ نیم بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ. در ردیف میرزا عبدالله به روایت برومند بیست گوشه و در ردیف موسی معروفی ۴۰ گوشه در سه گاه آمده است. گوشه های سه گاه عبارت اند از درآمد، کرشمه، پیش زنگوله، و زنگوله، زنگْ شتر، زابل، بسته نگار، مویه، حصار، نغمه، حُزّان، پس حصار، مَعَرْبَد، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، دوبیتی و رنگ دلگشا؛ البته از آوردن نام های تکراری مانند درآمد دوم و سوم و مخالف قسمت دوم و سوم و غیره صرف نظر کرده ایم. از آهنگ های معروف سه گاه است: جنگ و صلح اثر علی اکبر شهنازی؛ رِنگ سه گاه و رقص امواج اثر استاد وزیری؛ تصنیف امان از این دل اثر امیرجاهد. گوشۀ مخالف و زابل، بعد از درآمد، از مهم ترین و رایج ترین گوشه های سه گاه اند که در همه آهنگ هایی که ساخته می شود از این گوشه ها استفاده می شود؛ به خصوص گوشۀ مخالف که بیشتر لطف و شیرینی اجرای یک آهنگ یا برنامه سه گاه در گوشۀ مخالف آن است. شاهد گوشۀ مخالف درجۀ ششم گام آن است؛ البته اگر گام را از نتِ شاهد آغاز کنیم. چهار مضراب مخالف سه گاه؛ از استاد فرامرز پایور و نیز پرویز مشکاتیان، و آهنگ وطن من با صدای بسطامی و ساخته پرویز مشکاتیان از آهنگ های معروف در گوشۀ مخالف است. گوشۀ مخالف سه گاه شباهت بسیاری به اصفهان به شیوۀ قدیم دارد و شاید تفاوت اصلی آن ها فقط در نوع جمله بندی و شروع و ختم آن ها باشد، زیرا در اصفهان به شیوۀ قدیم فاصله درجۀ هفتم و هشتم دوم نیم بزرگ (مساوی سه ربع پرده) معادل نت شاهد مُخالف و درجۀ قبل از آن است. نواختن سه گاه بین ترک ها و عرب ها نیز رایج است. ترک ها سه گاه را به حالت بسیار زیبایی می نوازند و به نام یتیم سه گاه می گویند. علاوه براین، در سه گاه گوشه های شاه ختایی، تخت طاقدیس (تخت کاووس)، و مسیحی را در ردیف میرزا عبدالله می نوازند که در نوازندگی متداول کاربُرد کمی دارد. برای نواختن سه گاه نوازندگان تار و سه تار نظیر احمد عبادی و جلیل شهناز، و فرهنگ شریف کوک های خاص خود ابداع کرده اند.