سفرنامه ابن فضلان

این سفرنامه از این جهت اهمیت دارد که مناطقی که وی به آنجا سفر کرده است به علت دشواری راه و مشکلاتی چون یخبندان چندان مورد استقبال جهانگردان قرار نگرفته بود. این سفرنامه تنها مرجع برای تاریخ نگاران روس و بلغارهاست.
گفتنی است که مستشرقان اولین کسانی بودند که به اهمیت این کتاب پی بردند، ولی به علت اینکه این کتاب در دسترس نبود نقل هایی از آن را در کتاب های مختلف به ویژه معجم البلدان یاقوت حموی جمع نمده و منتشر کردند. اما در سال ۱۹۲۳ میلادی زکی ولیدی طوغان در کتابخانه آستان قدس مشهد نسخه ای قدیمی پیدا کرد که در آن چهار رساله وجود داشت[۱] یکی از این رساله ها، رساله ابن فضلان بود که دکتر سامی الدّهان به درخواست علاّمه محمد کرد علی در سال ۱۹۵۱ میلادی آن را تحقیق کرد. او رساله را با نقل های یاقوت مقایسه کرد او مشخص شد که متن آن با نقل های معجم البلدان سازگاری دارد. و این دلیلی بر درستی انتساب رساله به ابن فضلان می باشد[۲]
محتویات [نمایش]
علت سفر [ویرایش]
ماجرا این چنین بود که در بهار ۳۰۹ قمری ( ۹۲۱ میلادی ) شاه صقالبه «اَلمش بن یلطوار» نامه ای توسط عبدالله بن باشتو خزری، برای مقتدر، خلیفه عباسی فرستاد و از او درخواست کرد که عده ای را برای تعلیم احکام فقهی و دین اسلام، ساختن مسجد، نصب منبر و خواندن خطبه به نام خلیفه در تمام این بلاد، و همچنین برای کمک در ساختن قلعه ای که مسلمانان را از حمله مخالفان ( خزری ها ) حفظ کند، گسیل دارد. ظاهرا در نامه دیگری نیز از وزیر درخواست کرده بود که برای او ادویه بفرستد. این افراد درخواست دیدار حضوری با خلیفه داشتند که در آن اجازه داده نشد، ولی پس از مدتی و دیدار با وزیر، این ملاقات با واسطه «تکین» صورت پذیرفت. و ابن فضلان آمادگی خود را برای اعزام به شمال خزر را اعلام می کند و خلیفه با سفر گروهی به آن منطقه، موافقت می کند که چهار نفر به ترتیب ذیل برای این منظور انتخاب شدند:
سوسن الرسی
تکین ترکی
بارس صقلابی
احمد بن فضلان
دو نفر از این ها زبان روسی را می دانستند. نخست، سوسن که در اصل روسی بود و زبان عربی را یاد گرفته بود و بعد مراتبی را به دست آورد و پیش از این، دربان خلیفه مکتفی بود. و دیگری، بارس صقلابی که نام و نسبت او نشان از اصل او دارد. تکین نیز زبان ترکی می دانست و چون در راه با اقوام ترک برخورد داشتند، وجود او نیز لازم بود. عده ای از ترکیب گروه چنین برداشت کرده اند که ریاست گروه بر عهده ابن فضلان بود است[۳]. برخی دیگر می پندارند که سوسن روسی ریاست گروه را عهده دار بوده است، در حالی که ابن فضلان در رساله خود چنین می باوراند که او ریاست هیئت را بر عهده داشته است. [۴] به نظر می رسد نظر نخست، درست باشد، زیرا هم متن رساله چنین می رساند و هم این که هدف اصلی گروه، تبلیغ دین و لاسالم و ذکر نام خلیفه بوده است و ابن فضلان نیز کارشناس امور دینی بود، و دیگر این که شاه اسلاوها نیز او را فرستاده اصلی می داند و فوق العاده به او احترام می گذارد. شاید بتوان گفت که ریاست امور دینی و فقهای همراه به عهده ابن فضلان بوده و مسئولیت سفر را سوسن برعهده داشته است. عده ای دیگری از معلمین و فقها نیز از همراهان ابن فضلان بوده اند و ابن فضلان رئیس آن ها بوده است، ولی بعد از جرجانیه این افراد از ترس سرما و خطرات راه ها و شهرهای باقی، پیش نرفتند. [۵]
هدف سفر [ویرایش]
از هدف های این سفر، انگیزه های سیاسی خلیفه برای نفوذ و قدرت معنوی در آنجا بوده است. از سوی دیگری نزدیکی روسها و خزرها می توانست خطری برای خلافت به شمار آید، به ویزه در آن زمان که روسها به آذربایجان و شمال ایران حمله کرده بودند و خلیفه می خواست بلغارها را در برابر آنان تقویت کند. به دلیل حمله روس ها به نواحی شمالی، مردم نگران بودند و علیه سامانیان شوریده و به علویان پیوسته بودند. [۶] انگیزه مذهبی نیز به همین میزان در این سفر نقش مؤثری داشته، زیران خلیفه خود را رئیس امور دینی همه مسلمانان جهان می دانست و اگر این توجه را نمی نمود، جای سؤال داشت. شاهد آن هم سخن ابن فضلان به خلیفه است که گفت:
این ها مسلمان هستند و خزرهای یهودی به آنان ظلم و ستم می کنند، بهتر است به آن ها کمکی شود. [۷]
انگیزهٔ اقتصادی نیز در کار بوده است، زیرا ابن فضلان برای توجیه سفر و رضایت خلافت می گوید:
در مملکت صقالبه اموال زیادی هست و می توانند خراج زیادی بپردازند. [۸].
در قدیم مسلمانان کلاهایی مانند پوست، شمع، نوعی کلاه، عسل، شمشیر، آرد و برخی مملوک ها را از صقالبه در جنوب روسیه و اروپای شمالی می خریدند. [۹]
اهمیت سفر [ویرایش]
به این دلیل که تا آن زمان این چنین سفری از سوی جهانگردان و ماموران خلیفه به این منطقه انجام نشده بود، اهمیت ویژه و منحصر به فردی داشت. بر این اساس، ابن فضلان از اوضاع سیاسی جهان اسلام، روابط بلاد اسلامی، سرزمین های آسیای مرکزی، شمال خزر، آداب و سنت های مردمان آن نواحی اطلاعات یگانه ای داده است و چون در آن زمان، قلمرو خلیفه، گستره زیادی داشت و آوازه ای بلند از قدرت و معنویت حاکمان اسلامی در جهان پیچیده بود، این سفر و ارتباط خلیفه با حاکمان آن جا می توانست امتیازی برای خلافت، به ویژه در باور خزرها داشته باشد. از طرفی دیگر، آگاهی های علمی دانشمندان و جغرافی دانان را نسبت به این مناطق فزونی بخشید که این نیز از اهمیت بسیاری ب . . .