سرایان

شهر سَرایان مرکز شهرستان سرایان، در استان خراسان جنوبی در شرق ایران است. این شهر در فاصله ۴۱۱ کیلومتری جنوب مشهد و ۱۶۲ کیلومتری[ ۸] شمال غربی بیرجند و در مسیر شهرهای بیرجند، گناباد، قائن، فردوس و کاخک قرار دارد. شهر سرایان، از سطح دریا ۱۴۸۴ متر ارتفاع دارد و در سال ۱۳۹۵، ۱۳٬۷۹۵ نفر جمعیت داشته است. [ ۹]
زعفران سرایان، بالاترین عیار و کیفیت زعفران کشور را دارد. [ ۱۰]
از حیث وجود مساجد، سرایان جزء شهرهایی است که تعداد زیادی مسجد در خود جای داده و به شهر مساجد نیز شهره است. [ ۱۱]
شش آب انبار تاریخی در داخل شهر سرایان وجود دارد که هنوز هم مردم از آنها استفاده می کنند و شاید به همین دلیل باشد که سرایان به شهر آب انبارهای کهن مشهور است. [ ۱۱]
در تاریخ خاطرات عبدالرحمن افغان ذکر شده که: «سرایان شهری با جمعیت بالای سی هزار نفر بوده و دارای چند کارگاه تفنگسازی و چندین بازار تجاری بوده و ساعت سازی در آن رواج فراوان داشته است. به طوری که عبدالرحمن افغان یکی از شاهزادگان افغان زمان ناصرالدین شاه می نویسد: وارد شهر سرایان شدم و در آنجا عمارات عظیم مشاهده نمودم و ناصرخسرو نیز در سفرنامه خود قسمت شرق شهرستان فردوس را مکانی آباد و دارای قنوات و اشجار بیان می کند. »[ ۱۲]
بررسی های باستان شناسی منطقه، وجود تپه ها و محوطه های مربوط به دوره سلجوقی را در این شهرستان تأیید می کند و با توجه به شواهد موجود در قلعه قلاع سرایان می توان گفت که این منطقه در دوره سلجوقی یعنی قرون پنجم و ششم هجری از رونق و آبادانی برخوردار بوده است. تپه های مربوط به دوره سلجوقی شهرستان سرایان تا این تاریخ در محدوده خراسان جنوبی از آثار شاخص و منحصر به فرد می باشند. [ ۱۲]
مطابق تحقیقات باستان شناسی در سرایان سابقه سکونت بشر در این منطقه قدمت بسیار زیادی دارد. کارشناسان شواهدی مبنی بر سکونت بشر در تپه کله کوب آیسک در هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد کشف کرده اند. بنابراین قدمت شهر سرایان به قبل از دوران اسلامی باز می گردد. سد تاریخی زو یکی از آثار به جا مانده از دوران پیش از اسلام است. در دوره اسلامی این شهر بخشی از ایالت قهستان بوده که در متون تاریخی از آن یاد شده است. آثاری متعلق به دوران سلجوقیان در این منطقه توسط باستان شناسان کشف شده است. اما همزمان با جنبش اسماعیلیه اهمیت این منطقه افزایش یافته است. [ ۱۳]