سد

سد سازه ای است که بر روی یک رودخانه یا بدنه آبی برای نگهداری، منحرف کردن یا کنترل آب ساخته می شود. معمولاً به بدنه آب ذخیره شده در پشت سد، مخزن یا دریاچه گفته می شود. [ ۳] تفاوت سد با بند ( آب بند ) در این است که سدها دارای یک مخزن ذخیره آب قابل توجه هستند ولی بندها فقط آب را بند آورده و ارتفاع می دهند ولی مخزن آب بزرگ و قابل توجهی ندارند. [ ۴]
سدها سیلاب ها را مهار کرده و با ذخیره و یا انحراف آب در پشت خود از آن برای برای فعالیت هایی مانند آبیاری، مصارف انسانی، استفاده های صنعتی، پرورش آبزیان و کشتیرانی استفاده می شود. غالباً همراه با سدها از برق آبی برای تولید برق استفاده می گردد. همچنین می توان از یک سد برای جمع آوری یا ذخیره آب استفاده کرده و سپس این آب به طور مساوی بین مکان های مختلف توزیع شود. عموماً هدف اصلی ساخت سدها نگهداری آب است، در حالی که از سازه های دیگر مانند سیلاب گیر یا خاکریز یا بند برای مدیریت آب یا جلوگیری از جاری شدن آب به مناطق خاصی از زمین استفاده می شود. اولین سد شناخته شده سد جاوا در اردن است که مربوط به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد است.
سدها و مخازن مرتبط با آنها، توانایی ذخیره آب برای استفاده در آینده، تأمین انرژی آبی و ایجاد سطحی از محافظت در برابر بارش های شدید را فراهم می کنند. اگر سدها به درستی طراحی شوند، امکان دسترسی به آب را در مواقعی فراهم می کنند که در غیاب سد در دسترس نخواهد بود، به این طریق منابع آب تجدیدپذیر قابل بهره برداری افزایش می یابد. این امر به ویژه برای کشورهایی که آب موجود در آنها در فصول مرطوب و خشک به طور قابل توجهی متفاوت است، اهمیت دارد. سدها همچنین ممکن است اجازه دهند رواناب اضافی که به طور معمول بدون استفاده به سمت اقیانوس جریان می یابد برای استفاده در دسترس قرار گیرد. با این حال، سدها و مخازن، به ویژه سدهای بزرگ نیز می توانند تأثیرات منفی بر جوامع بشری داشته باشند و نیاز به اسکان مجدد برخی از مردم داشته باشند و منجر به اختلالات اجتماعی شوند. سدها همچنین شبکه رودخانه را تغییر می دهند و کاهش جریان یکی از اصلی ترین پیامدهای منفی اکولوژیکی سدها و مخازن محسوب می شود. همچنین، آب ذخیره شده ممکن است با سرعت بیشتری نسبت به آب جریان آزاد تبخیر شود. به طور خلاصه، سدها دارای مزایا و معایبی هستند، به طوری که ویژگی های طراحی آنها باید به دقت ارزیابی شود. [ ۵]

سد (dam)
سازه ای برای جلوگیری از جاری شدن سیل و جمع آوری آب برای ذخیره سازی ، آبیاری ، و تولید برق. بزرگ ترین سدها از نوع خاک وسنگی اند که به سد خاکینیز معروف اند. سدهای قدیمی بریتانیا، که حدود ۱۸۰۰ و پیش از آن ساخته شدند، هسته ای از خاک رُس ورزداده(مخلوطِ خاک رُس و آب برای افزایش نفوذناپذیری) داشتند. این نوع سد را معمولاً در درّه های عریض می سازند . در درّه های باریک و عمیق باید سد بتونی ساخت ، زیرا فقط بتون مسلح در برابر فشار بالای آب پشت این سدها مقاومت می کند.سدهای بتونی . یکی از پیشرفت های ارزشمند در نواحی کم باران ، مانند بخش هایی از برزیل ، ساخت سدهای زیرزمینی است که در آن ها آب روی بستر سنگیذخیره می شود. دیواری تا سطح زمین احداث می شود تا از تبخیر سریع آب جلوگیری کند. بسیاری از سدهای بتونی مقطع مثلثی دارند و وجه عمودی آن ها به طرف بالادست سد است . وزن عمودی این سدها آن ها را در جای خود نگه می دارد. این سدها را سد وزنیمی نامند. امروزه برای ساختن سدهای بسیار بزرگ از این روش استفاده نمی کنند، زیرا بسیار پرهزینه و وقت گیر است . سایر سدهای بتونی را به شکل قوسی می سازند. شکل قوسی سد سبب می شود نیروی افقی به دیواره های درّه منتقل شود. مقاومت سد قوسی، درست مانند پل قوسی ، به سبب شکل قوسی آن است . در قرن ۲۰ ساخت این نوع سد بسیار رایج شد . این سدها از انواع دیگر مقاوم ترند و مصالح کمتری برای ساختن آن ها مصرف می شود.
سد پشت بنددار. این نوع سد زمانی ساخته می شود که صرفه جویی در هزینۀ ساخت اهمیت داشته باشد یا شرایط پی چنان باشد که نشود سد دیگری را انتخاب کرد. قسمت بالادست سد پشت بنددارمتشکل از تعدادی طرّه ، دال، قوس یا گنبداست که از پشت به ردیفی از پشت بند تکیه دارند. این نوع سد را معمولاً از بتون مسلح و بتون پیش تنیده می سازند.
سدهای خاکی . این سدها هسته ای نفوذناپذیر دربرابر آب دارند که قبلاً از خاک رُس ورزداده ساخته می شد، اما اکنون آن را از بتون می سازند. ساخت این نوع سد، حتی در اندازه های بسیار بزرگ ، کاملاً به صرفه است . سد سنگریزنوعی سد خاکی است که در آن ، به جای تودۀ متراکم خاک ، از سنگریزه استفاده می شود.
سدهای مهم . سد روگوندر تاجیکستان ، با ارتفاع ۳۳۵ متر، مرتفع ترین سد جهان است . سد نیو کورنلیا تِیلینگز، در امریکا، با حجم ۲۰۹میلیون متر مکعب ، حجیم ترین سد جهان است . سد آبشار اوئندر اوگاندا، با گنجایش ۲۰۴.۸میلیارد متر مکعب ، بیشترین گنجایش را دارد. سد ایتایپو، بر روی رودی بین برزیل و پاراگوئه، بزرگ ترین نیروگاه آبی را دارد و ۱۲,۷۰۰ مگاوات برق تولید می کند. ساختمان سد سه دره، در جانگ جیانگ، رسماً در ۱۹۹۴ آغاز شد و در ۲۰۰۹ تکمیل خواهد شد. در عهدنامه ای بین هند و نپال ، مصوبِ نپال (۱۹۹۶)، طرح هایی برای ساختن سد پانچشوار، با ارتفاع ۳۱۵ متر گنجانده شده است. در ۱۹۹۷، تقریباً ۴۰هزار سد بزرگ به ارتفاع بیش از پانزده متر، و ۸۰۰هزار سد کوچک در جهان فعال بود.
سد و محیط زیست. سدها در طرح های عظیم آبیاری بسیار مفیدند و منبع ارزان و مطمئن تولید برق محسوب می شوند، امّا مشکلات زیست محیطی بسیاری ایجاد می کنند. کوچ اجباری جوامع محلی ، آب گرفتگی و شورشدن خاک ، و از بین رفتن زیستگاه ها از آن جمله اند. با احداث سد کانزادر زیمبابوه ، زیستگاه کرگدن ها، که ازجمله پستاندارانی اند که نسل آن ها به شدت درمعرض خطر انقراض است ، زیر آب رفت. کارآیی سدهای عظیم نیز نیاز به بحث و بررسی دارد ، زیرا مخزن آن ها از پایین پر از گل ولای می شود و درنتیجه، عمق مخزن و حجم آبِ جمع شده در پشت سد کاهش می یابد. این امر سبب کاهش میزان برق حاصل از توربین های برقابی می شود. محروم ماندن نواحی پایین تر رودخانه از رسوبات حاصل خیز نیز تأثیر نامطلوبی بر رودخانه و حیات آبی می گذارد. رسوباتی که قبلاً با آب به پایین دست رودخانه منتقل می شدند، اکنون پشت سد انباشته می شوند. این امر سیلیکات های موجود در آب را کاهش می دهد و درنتیجه، سبب تغییر نوع جلبک های دریا به سود گونه هایی می شود که گُل های سمی می دهند. این گل ها ماهی ها و سایر جانوران آبزی را می کشند.
تخریب سد. نخستین سدی که بنا به ملاحظات زیست محیطی تخریب شد بر رودخانۀ کلاید، در نیوپورت، واقع در ورمونت امریکا، قرار داشت (۱۹۹۶). در ۱۹۹۷، تخریب چندین سد، به ویژه در امریکا، استرالیا و فرانسه منجربه بروز درگیری هایی شد.