سخنرانی

[ویکی فقه] خُطبه، خُطبه، سخنرانی (در جاهلیت و عصر خلافت)، جزئی از برخی مناسک و فرایض عبادی و از مهمترین شعائر مرتبط با دستگاه خلافت.
به سبب غلبه مطلق فرهنگ شفاهی در عصر جاهلی، خطبه یا خطابه از اصلی ترین شیوه های برقراری ارتباطات فراگیر جمعی به شمار می رفته و از همین رو، خطبه خوان یا خطیب منزلت و اعتبار اجتماعی والا و ممتازی داشته است. این جایگاه بسیار ویژه هم از طریق بررسی وظایف و کارکردهای متعدد و متنوع خطیبان در نظام قبیلهای جاهلی و هم با تأمل در شروطی که برای خطبا در نظر گرفته می شده، قابل درک است. باتوجه به بافت و مناسبات درونی و بیرونی قبایل، از جمله وظایف اصلی خطیب، فراخوان و ترغیب به جنگ در صورت لزوم، و دعوت به اصلاح و همدلی در زمان صلح بوده است. گاه نیز خطیبان با پیامهایی حاوی تبریک یا تسلیت یا درخواست پایان بخشیدن به خصومت ها، به سفارت به نزد شیوخ قبیله های دیگر یا ملوک گسیل می شدند. از دیگر وظایف آنان مذاکره بر سر چگونگی پایان دادن به درگیریها و تعیین و پرداخت غرامت و دیه بوده است. در بسیاری از مأموریتهای برونقبیل های، بیان مفاخرات که خود مستلزم آگاهی از علم اَنساب و اَحساب است، از وظایف تقریبآ دائمی آنان بود. بدین ترتیب، خطیبْ مدافع و بلکه نماد هویت قبیله تلقی می شده است، چنانکه در برخی اشعار، خطیبان در ردیف دلیران و سواران قبیله شمرده می شدند و قبایل به داشتن خطبای بیش تر و زبان آورتر تفاخر می کردند. این نقش خطیبان در سراسر عصر جاهلی تا صدر اسلام تداوم داشت، چنانکه در وَفْد (گروه) هایی که از قبایل نزد پیامبر (صلی اللّه علیه وآله وسلم) می رفتند، خطیبان آغازگر گفتگو بودند (وفد/ وفود). مثلا خطیبِ وفد تمیم، عُطارِد بن حاجب بن زُرارة بن عُدَس تمیمی ، در محضر پیامبر اسلام آغاز به سخن کرد و با اشاره پیامبر در پاسخ به وی، ثابت بن قیس بن شماس خطبه ای خواند.
خطیب سخنگوی قبیله
با توجه به نوع وظایف خطبا، محققان خطیب را، در کنار شاعر، سخنگوی قبیله برشمرده اند. تفاوت آن ها در شیوه بیان بوده است. خطیب سخنانش را، برخلاف شاعر، در قالب نثر و در بسیاری مواقع به نثر مسجع ایراد می کرد، گاه نیز از شعر شاعران استشهاد می نمود. پیداست که اگر خطیبی شاعر هم می بود، بر قدرت تأثیر خطبه ها و اعتبار او افزوده می شد. جاحظ در البیان و التبیین، قدیمترین منبع اختصاصی در باب خطابه و فن بیان، به تفصیل به معرفی بسیاری از خطیبان و نیز خطیب ـ شاعران عصر جاهلی و اوایل دوره اسلامی و بیان برخی از خُطب آنان پرداخته است. با وجود همگونی وظایف شاعر و خطیب، این دو هیچگاه جایگاه همسانی نداشته اند. به گفته جاحظ، در ابتدا شاعران، به سبب نیاز مردم به آنان برای بیان مفاخرات و یادآوری جنگهایشان، منزلتی بلندتر از خطیب داشتند، اما رفته رفته به علت افزایش شمار شاعران و بدل شدن شاعری به وسیلهای برای امرار معاش و تعرض شعرا به اَعراض دیگران (در هجوها)، جایگاه شاعران سخت فروکاست و خطیبان اعتباری دوچندان یافتند و اعضای قبایل به خطبای خویش ارج بسیار می نهادند، چنانکه قبیله کنانه تا پیش از عام الفیل، سال مرگ خطیب قبیله خود، کعْب بن لُؤَیّ، را مبدأ سال شماری گرفته بودند.
شرایط خطیب
برآمدن خطیب از عهده وظایفش، به ویژه سخنرانی در مجامع عام و پرجمعیت، مستلزم بهره مندی او از برخی تواناییها و شروط اختصاصی بود. به نوشته جاحظ، خطیب علاوه بر بهره مندی از بلاغت و فصاحت، باید صدایی رسا داشته باشد. رسایی صدا چندان اهمیت داشت که برخی از ادیبان و شاعران عرب به نکوهشِ دهان تنگ و به ستایش گشادگی دهان (که مایه بلندی صدا می شده است) پرداخته اند. در مقابل، ضعف و نازکی صدا، تنگی دهان و خطبه خواندن با صدایی لرزان و عرقریزان و نَفسزنان از معایب و نقایص خطیبان به شمار آمده است. از عیوب دیگر، تلفظ ناصحیح کلمات بود و از همین رو جاحظ حروفی را که امکان نادرستگویی آن ها وجود داشته (= حروف لُثْغَه)، شرح داده است. مغلق سخن گفتن و در نظر نگرفتنِ ظرفیت فهم مخاطب نیز از عیوب خطیبان به شمار آمده است.
خطبه در عصر جاهلیت
...