سجاس

سُجاس شهر تاریخی در نزدیکی شهرستان خدابنده و در بخش سجاسرود استان زنجان واقع شده است و ۷٬۰۳۷ نفر جمعیت دارد. [ ۱]
از دیدنی های این شهر مسجد سجاس است که متعلق به دوره سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری است. این مسجد کتیبه هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث و آیاتی از سوره ملک و گچبری های و طرح های اسلیمی دوره های سلجوقی و ایلخانی دارد. [ ۲]
گورستان تاریخی سجاس که به قبرستان شهدا معروف گردیده در منتهی الیه شهرک سجاس قرار گرفته است. [ ۳]
در مُعجَم البُلدان سجاس بکسر اولش و فتح آخرش آمده است: ابوجعفر محمدبن علی پسر عبدالله بن سعید سجاسی ادیب منسوب به آن جاست و سروده ها و تک بیتی های ادبی از او بجا مانده است. سجاس شهری است بزرگ با دشتهای خوشبو دارای غلات فراوان و درختان زیاد و همچنین آبی گوارا در جنوب شرقی زنجان و بین این شهر و زنجان فرسنگ ها فاصله است و معروف است بر سر زبان ها و سال هاست که باقیست.
دونالون ویلبر جهانگرد معروف آمریکایی در کتاب خود از سجاس چنین می نویسد: شرح مختصر حمدالله مستوفی که در کتاب خود در حدود سال ۱۳۴۰ میلادی نوشته است از ناحیه سجاس یا سیجای یا ساجیس نام می برد و فاصله آن را در حدود نصف روز در جنوب سلطانیه ذکر می کند. مقبره ارغون در کوهستان کمربندی سجاس ( شاید دامنه کوهستان مشرف به قریه ای به نام خود ارغون یا ارقین فعلی ) بوده که در بدو امر پنهان بود ولی بعداً دخترش اولجای خاتون صومعه ای در این محل ساخت و کسانی را در آن محل مستقر نمود از سلطانیه به سمت جنوب در کوهستان راهی است که به زحمت برای اتومبیل قابل عبور است در سمت دیگر شعبه ای به سوی مغرب به سجاس می رود که از سلطانیه ۵۶ کیلومتر فاصله دارد در کنار شهر کوچک بنای قابل توجهی وجود داشته که مسجد جمعه است این بنا شبیتان بزرگ مربع شکل است که روی آن گنبدی به ارتفاع ۲۶ متر ساخته شده است. طرز معماری آن در کلیه جزئیات شبیهه گنبد مسجد جامع قزوین است که در دوره سلجوقیان است که در دوره سلجوقیان ساخته شده است. به طور قطع می توان گفت که ساختمان سجاس در حدود ۱۱۰۰ میلادی ساخته شده است. دو کتیبه متعلق به این دوران و جود دارد که هیچ کدام تاریخ ندارند! مدخل دیوارهای شرقی و غربی مسدود شده است.
یک رودخانه دائمی به طول ۶۰ کیلومتر است که در شهر سجاس رود از بخش سجاس رود شهرستان خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه های جنوبی کوه آق داغ در ۲۸ کیلومتری شمال خاوری خدابنده سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن۱۹۰۰ متر است. رودخانه سجاس رود در ابتدای سرچشمه خود مسیری به سمت جنوب باختری دارد ولی پس از عبور از روستای مزید آباد و مخلوط شدن با ریزابه های متعدد به سمت شمال باختری تغییر مسیر داده و از روستاهای سیمان، سجاس، چنگور، نهاویس، دولجین، زرز، آقاجری و سُها عبور کرده و آن ها را آبیاری می کند. در روستای سها به سوی باختر تغییر مسیر می دهد و ضمن عبور از دره جنوبی کوه بیوک قیه، روستای قلابر را مشروب ساخته و در این روستا با ریزابه روستای جوقین مخلوط می شود. پس از عبور از روستای بلوبین، در یک کیلومتری شمال باختری این روستا با رودخانه اوزون دره مخلوط شده و با هم رودخانه خویین را پدیدمی آورند. ارتفاع ریزشگاه سجاس رود ۱۵۰۰ متر است. با احداث سد در روستای گلابر از آب این رود بهره برداری شده است. در اثر حفر چاه های عمیق از دههٔ ۱۳۸۰ شمسی در منطقهٔ دشت قیدار که شامل سجاس نیز می شود رودخانهٔ سجاسرود به خشکی گراییده و بدین ترتیب تنها منبع آب دائمی سد گلابر که ۱۲ سال برای احداث و بهره برداری آن صرف شده است از بین رفته است.