سال کبیسه

ترکیب ( اسم ) [عربی: کبیسة، معرب. مٲخوذ از سریانی]
مختصات ( کَ س ) [ ع . کبیسة ] ( اِ. )
آواشناسی kabise
الگوی تکیه WWS
شمارگان هجا 3
منبع لغت نامه دهخدا
فرهنگ فارسی عمید
فرهنگ واژه های سره
فرهنگ فارسی هوشیار
واژه سال. ( اِ ) حرکت یک دوره آفتاب است از نقطه برج حمل تا نقطه آخر برج حوت و آن را به عربی سنة گویند. ( برهان ) . سنة. ( دهار ) ( انجمن آرا ) . عام. ( دهار ) ( منتهی الارب ) . حِجَّة. ( دهار ) . حَجَّة. ( نصاب ) . حول. دکتر معین در حاشیه برهان این کلمه را در لهجه های مختلف ایرانی بشرح زیر نقل کرده اند: پهلوی : �سال � از ریشه �سرده � ( قس : ارمنی �نوه سرد � = سال نو ) . در اوستا: �سرد� ( = سال ) �سرده � ( =ایزد سال ) ( بارتولمه 67 - 1566 ) . ( نیبرگ 200 - 201 ) . استی : �سرده � و � سرد� ( = تابستان ) . کردی و افغانی و بلوچی : �سال � وخی : �سل � . سریکلی : �سال � ( اسشق 691 و هوبشمان 691 ) . گیلگی : �سال � . فریزندی. یرنی و نطنزی : �سال � . سمنانی : �ساله � . سنگسری : �سل � . سرخه یی : �سال � . لاسگردی و شهمیرزادی : �سال �. ( ک. 2 ص 179 ) . اورامانی : �ساله � ( ک. اورمان 126 ) . وخی : �سال �. یازغلامی : �سائوزه � . زباکی : �سال �. سنگلچی �سال � ( =نصف سال ) . یودغا: �سالوه � . ( گریر سن 93 ) . ( حاشیه برهان چ معین ) . ابوریحان بیرونی در التفهیم آرد: سال از دو بیرون نیست ، یا قمری یا شمسی. و قمری از دو گونه بیرون نیست
منبع. لغت نامه دهخدا
سال کَبیسه یا بِهیزَکی یا اندرگاهی یا انباشته در گاه شماری، سال معینی است که تعداد روز یا روزهایی برای جبران کمبود سال های عمومی ( درپی انباشت کسر چند سال ) از مقدار واقعی آن یا جبران کمبود سال های خاص نسبت به سال های دیگر، در هر دوره بر آن می افزایند. در گاه شمارهای خورشیدی تقریباً هر چهار سال و در گاه شمارهای قمری هر سه سال ( گاه دو سال ) یک روز کبیسه وجود دارد. در گاه شمار هجری خورشیدی ( گاه شمار ایران ) سال ۳۶۵ روز در نظر گرفته می شود در حالی که سال خورشیدی واقعی تقریبا ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است. برای جبران کسری آن ۶ ساعت هر چهار سال یک بار یک روز به آخر سال ( ۳۰م اسفند ) اضافه می کنند و سال ۳۶۶روزه را کبیسه می گویند.
البته مقدار واقعی سال خورشیدی از ۳۶۵ روز و ۶ ساعت اندکی کمتر است ( ۱۱ دقیقه و ۱۵ ثانیه ) برای جبران این کسری پس از یک بازه طولانی مدت ( حدوداً هر ۳۳سال یک بار ) کبیسه گیری را پنج ساله انجام می دهند. در گاه شمارهای شمسی - قمری، مانند گاه شماری عبری و گاه شماری چینی، هر سه سال ( به ندرت دو سال ) یک ماه کبیسه وجود دارد. اگر سال کبیسه نداشته باشیم، فصل ها به مرور از جای خود خارج می شوند و در یک دورهٔ ۷۰۰ ساله، شروع تابستان در نیم کرهٔ شمالی از ماه ژوئن به ماه اکتبر منتقل خواهد شد.
ریشهٔ نام
کبیسه از ریشهٔ �ک ب ی س� ( فعل عربی: کبیس، معرب. مٲخوذ از سریانی است ) به معنی پُر کردن چاه از خاک است. اندرگاه یا بهیزک، پنج روزی است که به پایان سال می افزودند و در ایران باستان برای ساماندهی گاه شماری به کار می رفت.
کبیسه خورشیدی
در گاه شمارهای مبتنی بر گاه شمار خورشیدی، مانند گاه شمار گریگوری و گاه شمار هجری خورشیدی که سال های عادی ۳۶۵روزه و سال های کبیسه آن ها ۳۶۶روزه است، به طور متوسط در حدود هر سی وسه سال، هشت سال کبیسه و بیست وپنج سال عادی وجود دارد. این گاه شمارها معمولاً در هر چهار سال یک سال کبیسه دارند و برای تعدیل دقیق تر در دوره هایی بزرگتر، با افزودن فاصله بین بعضی کبیسه ها ( در هجری خورشیدی ) یا با حذف یک کبیسه ( در گریگوری ) از آن ها کاسته می شود.
کبیسه هجری خورشیدی
در گاه شمار هجری خورشیدی چنانچه لحظه تحویل سال، در بعد از ظهر ۳۶۶مین روز سال واقع شود، آن روز، پایانی، و سال، کبیسه به حساب می آید. ( لحظهٔ ظهر نه بر اساس ساعت ۱۲، که براساس ظهر حقیقی یا شرعی است. )
در گاه شماری رسمی ایران که طبق سال حقیقی است و گاه شمارهای هجری خورشیدی تابع آن هستند، علاوه بر کبیسهٔ چهارساله ( کبیسهٔ رباعی ) ، طبق محاسبات نجومی، برای تعدیل دقیقتر ( کاستن کبیسه ها ) ، فاصله بعضی کبیسه ها یک سال بیشتر می شود و در هر دورهٔ ۲۹ یا ۳۳ یا ۳۷ساله، یک کبیسهٔ پنج ساله ( کبیسهٔ خماسی ) در آغاز محقق می شود. با این تفاوت که در گاه شمار هجری خورشیدی حسابی پیشنهادی احمد بیرشک که طبق سال میانگین است نه حقیقی، دورهٔ اخیر ۳۷ساله وجود ندارد.
برای تشخیص سال های کبیسه در گاهشماری رسمی ایران شیوهٔ حسابی دقیق وجود ندارد. از حدود سال ۱۱۷۸ شمسی ( پیش از رسمی شدن سال هجری شمسی در مجلس ایران ) تا سال ۱۵۰۱ شمسی، چنانچه باقی ماندهٔ حاصل تقسیم شمارهٔ سال مورد نظر بر عدد ۳۳، یکی از اعداد ۱، ۵، ۹، ۱۳، ۱۷، ۲۲، ۲۶ و ۳۰ باشد آن سال کبیسه خواهد بود. از سال ۱۵۰۲ شمسی، الگوی ۳۳سالهٔ فوق دیگر برقرار نیست و نیاز به نگهداری جدول استثنائات وجود دارد.
اما برای تشخیص کبیسه بودن سال های هجری خورشیدی حسابی پیشنهادی احمد بیرشک، شیوهٔ یکنواختی به کمک جدول عددی وجود دارد. ( توجه کنید که این شیوهٔ پیشنهادی از سال ۱۴۰۳ هجری شمسی با تقویم رسمی ایران متفاوت است، در نتیجه در عمل فایده ای ندارد. )
کبیسه میلادی نو ( گریگوری )
در گاه شماری ژولینی ( میلادی قدیم ) به کبیسه گیری چهارساله ( سالهای بخش پذیر بر عدد ۴ ) اکتفا می شد. اما در گاه شمار گریگوری ( میلادی نو ) علاوه بر کبیسه های معمول چهارساله، طبق قرارداد برای تعدیل دقیقتر ( کاستن کبیسه ها ) در هر چهار قرن سه کبیسه چهارساله حذف می شود.
در گاه شمار میلادی نو سال هایی که بر ۴ بخش پذیر باشند ( باقی ماندهٔ تقسیم آن سال بر ۴ برابر ۰ باشد ) کبیسه هستند با این استثنا که از میان سال هایی که بر ۱۰۰ بخش پذیرند ( سال های انتهای سده ) ، تنها آنهایی که بر ۴۰۰ نیز بخش پذیرند کبیسه هستند.
برای نمونه: سال ۲۰۰۴ میلادی سال کبیسه است ( چون بر ۴ بخش پذیر است و سال انتهای سده نیست ) . سال ۱۹۰۰ میلادی با این که بر ۴ بخش پذیر است سال کبیسه نیست ( چون از سال های انتهای سده است که بر ۴۰۰ بخش پذیر نیست ) . سال ۲۰۰۰ میلادی سال کبیسه است ( چون سال انتهای سده است که بر ۴۰۰ نیز بخش پذیر است ) .
دلیل انتخاب فوریه به عنوان ماه میزبان روز کبیسه به اصلاحات گاه شماری ژولینی در دوران ژولیوس سزار مربوط می شود. تقویم ژولیانی به دستور سزار تهیه شد و برای حفظ انطباق آن با سال نجومی سال کبیسه داشت. این سنت، حتی پس از کنار گذاشتن گاه شمار ژولیانی و استفاده از گاه شمار گریگوری در سال ۱۵۸۲ میلادی حفظ شد.
کبیسه قمری
در گاه شمارهای قمری، مانند گاه شمار هجری قمری، طول سال های عادی ۳۵۴روز و سال های کبیسه ۳۵۵روز است. در این گاه شمارها معمولاً حدود هر سه سال یک بار سال کبیسه می شود. در گاه شمار هجری قمری هلالی هیچ گونه نظامی برای تعیین کبیسه منظم سال ها قابل تصور نیست، اما در گاه شمار هجری قمری حسابی ( قراردادی ) در یک دورهٔ سی ساله، ۱۱ سال کبیسه وجود دارد که ۸ مورد سه ساله و ۳ مورد دو ساله است:
( ۳ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله - ۳ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله - ۲ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله )
در رایج ترین گاه شمار هجری قمری حسابی طی یک دوره سی ساله کبیسه منظم از قرار زیر محاسبه شده است:
بر اساس این کبیسه گیری، چنانچه باقی ماندهٔ حاصل تقسیم سال قمری به عدد ۳۰ یکی از اعداد ( ۲، ۵، ۷، ۱۰، ۱۳، ۱۶، ۱۸، ۲۱، ۲۴، ۲۶ و ۲۹ ) باشد، سال مذکور کبیسه و طول آن ( ۳۵۵ روزه ) است.
کبیسه خورشیدی قمری
در گاه شمارهای خورشیدی قمری، مانند گاه شماری عبری و گاه شماری چینی، هر سه سال ( گاه هر دو سال ) یک ماه قمری کبیسه وجود دارد و طول سال های عادی ۱۲ ماه و طول سال های کبیسه ۱۳ ماه است.
در بیشتر این گاه شمارها در هر دورهٔ ۱۹ ساله، هفت سال کبیسه ( سالهای: ۳ - ۶ - ۸ - ۱۱ - ۱۴ - ۱۷ - ۱۹ ) با افزودن یک ماه قمری اعمال می شود که پنج کبیسه سه ساله و دو کبیسه آن دو ساله است. در گاه شمار یهود از دورهٔ ۸ سالهٔ خورشیدی - مهی با سه کبیسه نیز استفاده می شده است.
سال کبیسه و فرهنگ عامه اروپایی
طبق سنتی در ایرلند و بریتانیا، زنان فقط در سال های کبیسه می توانند پیشنهاد ازدواج بدهند. ریشه این سنت به افسانه سَنت بریجیت و سنت پاتریک در سده ۵ میلادی برمی گردد. بر پایه این افسانه، بریجیت پیش پاتریک شکایت برده بود که زنان باید مدتی طولانی برای یافتن همسر صبر کنند، چون مردان برای خواستگاری کردن وقت تلف می کنند. او می خواست که زنان نیز فرصت خواستگاری کردن داشته باشند.
در فنلاند، طبق سنت، اگر مردی پیشنهاد ازدواج زنی را در یکی از روزهای سال کبیسه رد کند، باید برای آن زن پارچهٔ دامنی بخرد.
در فرانسه، از سال ۱۹۸۰ روزنامهٔ طنزی هست که فقط در سال کبیسه، روز ۲۹ فوریه منتشر می شود.
در یونان، ازدواج در سال کبیسه را بدشگون می دانند. یک پنجم زوج های نامزد کرده در یونان، تاریخ عروسی خود را طوری تنظیم می کنند که در سال کبیسه نباشد.
در اسکاتلند باور مردم بر این بود که روز کبیسه روزی است که جادوگران برای خرابکاری پیش هم جمع می شوند.
برخی از اسکاتلندی ها هنوز باورد دارند که زایمان در ۲۹ فوریه خوش اقبال نیست.
البته زادروزی در روز کبیسه در برخی فرهنگ ها خوش اقبال است. برخی طالع بینان بر این باورند که اگر کسی روز کبیسه به دنیا آمده باشد ویژگی های منحصر به فردی خواهد داشت.
منابع ها.
بیرونی، ابوریحان ( ۱۳۵۱ ) . التفهیم لأوائل صناعة التنجیم. به کوشش جلال الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی. ص. قلب
تقویم تطبیقی جلد ۱: حیات نبوی، ایرج ملک پور، تهران: پَرَشْکوه، چاپ اوّل ( ۱۳۸۰ ) ، ص ۳.
گاه شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ اول ( ۱۳۸۰ ) ، ص ۶۳.
سالنامه کشور ایران. محمدرضا میرزمانی. ۱۳۲۹ خورشیدی