سازمان اوقاف و امور خیریه

در دورۀ صفاریان (۲۴۵ـ۲۹۰ق)، نخستین سلسلۀ حکومت ایرانیان پس از اسلام، اولین تشکیلات اداری اوقاف بنا شد. در دورۀ سامانیان (۲۶۱ـ۳۸۹ق) ادارۀ امور اوقاف ابتدا به عهدۀ قضات بود و بعد از آن دیوان اوقاف یا موقوفات بنا شد که به کار مساجد و اراضی موقوفه رسیدگی می کرد. در دورۀ صفویان این امر به روحانیون موردنظر حکومت واگذار شد و متصدی این مقام را صدرالصدور، وزیر اوقاف، و مستوفی موقوفات می خواندند. در دوران زندیه وزیر موقوفات مسئول نظم و نسق مادی موقوفات و رونق و رواج مساجد و بقاع کثیرالارتفاع بود. کیفیت ادارۀ امور اوقاف در دورۀ قاجاریه مشخص نیست، ولی در دورۀ سپهسالار اقداماتی جهت بهبود اوقاف صورت پذیرفت. این اداره پس از انقلاب مشروطه در ۱۲۸۵ش و تدوین قانون ادارۀ اوقاف مدنی، مدتی جزء وزارت عدلیه بود. پس از تصویب و تأسیس وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در ۱۲۸۹، ادارۀ امور اوقاف به این وزارت خانه منتقل شد. در شهرستان ها نیز مسئولین ادارات معارف عهده دار آن شدند. در دی ۱۳۱۳ قانون جدید اوقاف با دَه ماده تصویب و آیین نامۀ آن نیز در ۱۳۱۴ به تصویب هیئت دولت رسید. تا ۱۳۲۸ ادارۀ اوقاف مرکز (تهران) از ادارات فرهنگ جدا بود درحالی که در شهرستان ها ریاست ادارۀ اوقاف و ادارۀ فرهنگ را یک نفر عهده دار بود. در ۱۳۲۸ ادارۀ اوقاف از ادارات فرهنگ جدا و مستقل شد. در ۱۵ آذر ۱۳۴۳ با تصویب قانون، تفکیک اوقاف از وزارت فرهنگ صورت قانونی به خود گرفت و طبق مادۀ چهار آن، اوقاف به نخست وزیری محول شد و با تشکیل سازمان اوقاف، ادارۀ کل اوقاف، با بودجۀ مصوب، و کارمندان آن از وزارت فرهنگ منتزع و به سازمان مذکور منتقل شد. در این مصوبه شورایی به نام شورای عالی اوقاف نیز پیش بینی شده بود. این اداره در ۲/۱۰/۱۳۶۳ طبق مصوبۀ مجلس شورای اسلامی از نخست وزیری منتزع و با عنوان سازمان حج و اوقاف و امور خیریه به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملحق شد. به موجب این مصوبه سرپرست سازمان باید از طرف ولی فقیهی تعیین شود که مجاز در تصدی اموری است که متوقف بر اذن ولی فقیه است؛ به سبب حاکمیت مسائل شرعی و فقهی و حساسیت مذهبی بر عملکرد و تصمیم گیری های سازمان و در اجرای مادۀ ۳۲ آیین نامۀ اجرایی همین مصوبه، نماینده ای از سوی ولی فقیه برگزیده شد تا با توجه به اختیارات تعریف شده، انطباق تصمیمات را با موازین شرعی و فقهی تعیین نماید. برخی وظایف این سازمان درحال حاضر عبارت است از ادارۀ امور موقوفات عامِِ فاقد متولی یا مجهول التولیه و موقوفات خاصه و اماکن مذهبی اسلامی؛ محبوسات، نذور، صدقات و هر مال دیگری که به غیر از عنوان وقف برای امور عام المنفعه و خیریه اختصاص یافته و مؤسسات و انجمن های خیریه ای که از طرف دولت یا سایر مراجع ذیصلاح به سازمان محول شده اند؛ گسترش، عمران، بازسازی، و احیای موقوفات و اماکن متبرکۀ اسلامی به منظور افزایش عواید و بهره برداری بهتر از آن ها؛ گسترش برنامه های کمک به چاپ و نشر و تبلیغ معارف اسلامی و علوم قرآنی؛ خدمات فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی، درمانی، و امور خیریه و عام المنفعه از محل درآمد موقوفات و اماکن متبرکه طبق مفاد وقف نامه ها.