زمین ساخت صفحه ای

زمین ساخت صفحه ای یا تکتونیک صفحه ای ( به انگلیسی: Plate tectonics ) به بررسی و مطالعهٔ حرکات وسیع مقیاس در سنگ کُرهٔ ( به انگلیسی: لیتوسفر ) کُرهٔ زمین می پردازد. این نظریه بر اساس نظریهٔ رانش قاره ای در نخستین دهه های قرن بیستم مطرح شد و پس از اثبات مفهوم گسترش بستر دریا در سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ م توسط بسیاری از زمین شناسان پذیرفته شد.
بر اساس این نظریه، سنگ کُره ( پوستهٔ کُرهٔ زمین ) ( به انگلیسی: لیتوسفر ) زمین از صفحاتی ( به انگلیسی: صفحات تکتونیکی ) تشکیل می شود که در کل شامل ۷ یا ۸ صفحهٔ اصلی، که در مواردی خود از تعدادی صفحات کوچک تشکیل می شوند، ساخته شده است.
این صفحات به صورت مداوم در حال حرکت هستند و بر اثر برخورد این صفحات پدیده هایی همچون زلزله گسل، شکستگی ها، تشکیل کوهها تشکیل درازگودالها و چین خوردگی و دیگر پدیده ها حاصل می شوند. میزان حرکت این صفحات از کمترین حد ۰ میلی متر در سال تا بیشترین حد ۱۰۰ میلی متر در سال، بسته به نوع، جایگاه و شرایط آن ها تخمین زده می شود.
صفحات شکل دهندهٔ پوستهٔ زمین به طور کل از دو نوع سنگ کره های اقیانوسی و سنگ کره های قاره ای کلفت تر تشکیل می شوند که هر نوع پوسته های خاص خود را دارند.
صفحات پوستهٔ زمین ( به انگلیسی: تکتونیک ) به این دلیل قابلیت حرکتی دارند که سنگ کُره های پوشانندهٔ سطح زمین دارای جِرم حجمی و نیروی بیشتری در مقایسه با لایه های زیرینِ خود به نام سست کُره هستند.
از این دانش برای مطالعهٔ نحوهٔ رخداد زلزله، زمین شناسی مهندسی و مطالعهٔ مخازن نفت و گاز استفاده می شود.
مفهوم زمین ساخت همچنین برای گفتگو دربارهٔ حرکت آهستهٔ صفحه ها به کار می رود، که در آن مورد به آن بیشتر زمین ساخت صفحه ای یا رانش قاره ای گفته می شود. زمین ساخت همچنین به مباحث زلزله، صفحات قاره ای و پدیده هایی از این دست می پردازد.
۷ صفحه اصلی وجود دارد که لیست آن را به ترتیب وسعت در زیر مشاهده می کنید.
• صفحه اقیانوس آرام، مساحت: ۱۰۳٬۳۰٬۰۰۰km²
• صفحه آمریکای شمالی، مساحت: ۷۵٬۹۰٬۰۰۰km²
• صفحه اوراسیا، مساحت: ۶۷٬۸۰٬۰۰۰km²
• صفحه آفریقا، مساحت: ۶۱٬۳۰٬۰۰۰km²
• صفحه جنوبگان، مساحت: ۶۰٬۱۰٬۰۰۰km²
• صفحه هند، مساحت: ۵۸٬۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه آمریکای جنوبی، مساحت: ۴۳٬۶۰٬۰۰۰km²
• صفحه نازکا، مساحت: ۵٬۵۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه دریای فلیپین، مساحت: ۵٬۵۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه دریای عربی، مساحت: ۵٬۰۰۰٬۰۰۰km² یکی از ۳ صفحهٔ هند، عربستان و آفریقا است که صفحهٔ قاره ای را تشکیل داده اند.
• صفحه کارائیب، مساحت: ۳٬۳۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه کوکوس، مساحت: ۲٬۹۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه کارولین، مساحت: ۱٬۷۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه اسکاشیا، مساحت: ۱٬۶۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه برمه، مساحت: ۱٬۱۰۰٬۰۰۰km²
• صفحه جزایر هیبرید ( واقع در غرب اسکاتلند ) ، مساحت: ۱٬۱۰۰٬۰۰۰km²

زمینْ ساختِ صفحه ای (plate tectonics)
زمینْ ساختِ صفحه ای
نظریه ای برای تبیین پدیده های رانۀ قاره ای، گسترش بستر اقیانوسها، و تشکیل عوارض فیزیکیمهم سطح زمین (دهۀ ۱۹۶۰). بیرونی ترین لایۀ زمین، یا سنگ کُره، جورچینی از صفحه های سخت بزرگ و کوچک در نظر گرفته می شود که نسبت به هم، احتمالاً براثر جریان هم رفتیدر گوشتۀ (جبۀ)زیرشان، جابه جا می شوند. در حاشیه های این صفحه ها، جایی که صفحه ها به هم برخورد می کنند یا ازهم دور می شوند یا روی هم می لغزند، زمین دیسهای عظیمی مانند کوه ها، دره های کافتی، آتشفشان ها، ژرفنا های اقیانوسی، و پشته های اقیانوسی پدید می آیند. میانگین سرعت حرکت این صفحه ها دو تا سه، و حداکثر پانزده سانتی متر در سال است. مفهوم زمین ساختِ صفحه ای پدیده های متعددی را که در پوستۀ زمینمشاهده می شوند و در گذشته بی ارتباط با هم پنداشته می شدند، تحت یک نظریۀ واحد به هم مرتبط می کند. اندازۀ صفحه های پوسته متغیر است، زیرا این صفحه ها پیوسته در تغییرند، اما اکنون شش یا هفت صفحۀ بزرگ بخش عمدۀ سطح زمین را در برمی گیرند و بقیۀ سطح زمین را هم چند صفحۀ کوچک تر پوشانده اند. هر صفحۀ بزرگ ممکن است شامل سنگ کُرۀ قاره ای و نیز سنگ کُرۀ اقیانوسی باشد. درنتیجۀ پژوهش های لرزه ای مشخص شده است که سنگ کُره لایه ای صُلب است که تا اعماقی در حدود ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتر ادامه می یابد و بخش بالایی گوشته (سست کُره) را می پوشاند. گوشته از سنگ هایی با دمای بسیار نزدیک به نقطۀ ذوبشان تشکیل شده است. وجود این منطقۀ دارای ضعف مکانیکی حرکت صفحه های رونهادرا امکان پذیر می کند. حاشیۀ این صفحه ها مناطق اصلی زلزله خیز و کمربندهای فعالیت آتشفشانی و زمین ساختی اند که طی سالیان متمادی شناخته شده اند. تقریباً همۀ زمین لرزه ها و فعالیت های آتشفشانی و زمین ساختی به حاشیۀ این صفحه ها محدود می شود و حاکی از حرکت پیوستۀ این صفحه هاست. بعضی از این فعالیت ها به حاشیۀ صفحه های قدیمی مربوط ا ند، از آن جمله است سنگ های آتشفشانی بارودِیلدر لیک دیستریکتانگلستان. مفهوم رانۀ قاره ای نخستین بار در کتابی با عنوان منشأ پیدایش قاره ها و اقیانوس ها، نوشتۀ آلفرد وِگنِر، هواشناسآلمانی، مطرح شد. او دریافته بود که صفحه های قاره ای گسسته می شوند، یکدیگر را می رانند، و سرانجام به هم برخورد می کنند. نظریۀ وگنر این نکته را توضیح داد که چرا شکل ساحل شرقی قارۀ امریکاو شکل ساحل غربی افریقا، مانند قطعات جورچین، می توانند با هم جفت شوند. شواهد رانۀ قاره ای از وجود نهشته های سنگی خاصی ناشی می شوند که نشان می دهند در طول زمان جای قاره ها تغییر یافته است. در اوایل دهۀ ۱۹۶۰، دانشمندان کشف کردند که اغلب زمین لرزه ها در امتداد خطوطی موازی با ژرفنا ها و پشته های اقیانوسی روی می دهند. در ۱۹۶۵، جان توزو ویلسون، ژئوفیزیک دانکانادایی، نظریۀ زمین ساخت صفحه ای را تدوین کرد. امروزه این نظریه در میان دانشمندان علوم زمین، که حرکت های صفحه های زمین ساختی را در طول میلیون ها سال گذشته مطالعه می کنند، مقبولیت گسترده ای یافته است. بسیاری از دانشمندان پذیرفته اند که همۀ قاره ها در اصل بخشی از تودۀ وسیع، پیوسته، و منفردی به نام پانگه آبوده اند که اقیانوسی عظیم به نام پانتالاساآن را دربرگرفته بود. حدود ۲۰۰میلیون سال قبل، پانگه آ به دو تودۀ عظیم با نام های گوندوانالندو لوراسیاتقسیم شد و این دو نیز به قاره های امروزی تقسیم شدند، آرام آرام از هم فاصله گرفتند، و به مکان های فعلی شان رسیدند. در ۱۹۹۵، ژئوفیزیک دانان امریکایی و فرانسوی نخستین شواهد مستقیم مبنی بر تقسیم صفحۀ هند و استرالیا به دو بخش را در وسط اقیانوس هند و درست زیر خط استوا به دست آوردند. به نظر این دانشمندان، جداشدن این قاره ها حدود ۸میلیون سال پیش آغاز شده است.