روضه الشهدا

پیدایش اصطلاحات «روضه» و «روضه خوانی» را به این اثر و رواج آن میان اهل منبر نسبت داده اند. این کتاب منشأ روایی تعزیه شد و به شکل گیری فرهنگ عامهٔ تشیع در ایران و سایر مناطق شیعه نشین کمک شایانی کرد. شاعران، نویسندگان، و داستان سرایان متعددی از روضة الشهدا برای خلق آثار ادبی و هنری الهام گرفتند. امروزه برداشت عامهٔ مردم از واقعهٔ کربلا همچنان متأثر از این کتاب است. روضة الشهدا نقش مهمی در روند گسترش تشیع در ایران ایفا کرد. حکومت صفوی نیز در بهره برداری از این اثر برای قوام بخشیدن به نهضت خود فروگذاری نکرد. از سوی دیگر، روضة الشهدا به اندیشهٔ تشیع رنگ و بوی ایرانی بخشید.
عمدهٔ شهرت روضة الشهدا به دلیل عبارت پردازی های زیبای آن است. کتاب به شیوهٔ گلستان سعدی، با نثری مسجع و جذاب و با بهره گیری از عناصر داستانی نوشته شده که همین امر استقبال فراوان تودهٔ مردم از آن را در پی داشته است. با وجود این، بسیاری از قصه های کتاب از لحاظ علمی و تاریخی صحت ندارند و کتاب را باید در گونهٔ ( ژانرِ ) رمان تاریخی طبقه بندی و بیشتر بر ارزش های ادبی آن تأکید کرد تا ارزش های تاریخی اش. منابع مورد استفادهٔ کاشفی عمدتاً نامعتبر و نامشهور بوده اند و بخش های فراوانی از کتاب صرفاً از تخیلات نویسنده نشئت گرفته اند.
حسین واعظ کاشفی در ۸۴۰ ه‍. ق در سبزوار، مهم ترین پایگاه شیعیان در خراسان، متولد شد. پدرش واعظی شیعه بود. دوران کودکی را در سبزوار گذراند که هنوز یاد و خاطرهٔ حکومت شیعی سربداران ( ۸۰۸–۷۳۷ ه‍. ق ) از یاد مردمان شهر نرفته بود. در جوانی برای ادامهٔ تحصیل راهی مشهد شد. در آنجا شیخ سعدالدین کاشغری را به خواب دید که او را به پیوستن به طریقت صوفی نقشبندی فرا می خواند. کاشفی در جستجوی شیخ، درس و مدرسه را رها کرد و به هرات رفت اما شیخ تنها چند روز پیش تر درگذشته بود. به عقیدهٔ عباس امانت، استاد تاریخ و مطالعات بین المللی در دانشگاه ییل، این رؤیای احتمالاً ساختگیِ کاشفی را می توان توجیهی برای ترک جامعهٔ محلی و حاشیه ای شیعه نشین زادگاهش و عزیمت به هرات، پایتخت پرآتیه و سنی نشین تیموریان در نظر گرفت. کاشفی با توسل به تصوف از این مرحله گذر کرد. او در هرات به حلقهٔ شیخ عبدالرحمان جامی، شاعر و صوفی پرآوازهٔ نقشبندی، درآمد و خواهرش را نیز به زنی گرفت. این رابطه راه او را برای معاشرت با مقامات تیموری، ایراد وعظ و خطابه در مراکز حساس حکومتی و فرهنگی، و تألیف ده ها کتاب و رساله هموار کرد. با وجود این، هیچگاه در هرات از تهمت رفض و گرایش به تشیع بری نگشت. در سبزوار هم به خاطر رابطه با مقامات تیموری، سکونت در هرات، و ترک هویت شیعی مورد طعن قرار می گرفت. دو بار به سمت قاضی القضات بیهق منصوب شد ولی هر بار اوضاع بر او چندان سخت گذشت که ترجیح داد استعفا کرده به هرات برگردد. مذهب کاشفی به روشنی معلوم نیست ولی به احتمال قوی با استناد به نوشته هایش سنی حنفی بود. شق دیگر آن است که شیعه مانده ولی تقیه کرده باشد. در این اواخر فرضیهٔ دیگری توسط رسول جعفریان، استاد تاریخ دانشگاه تهران، مطرح شده که او را از «سنیان دوازده امامی» دانسته است.