[ویکی فقه] رساله سیر و سلوک (کتاب). رساله سیر و سلوک اثر ارزشمند سید محمد مهدی طباطبایی معروف به سیدبحرالعلوم و در موضوع اخلاق و سیر و سلوک نوشته شده است.
در این که نام این رساله چیست اختلاف نظر است زیرا مؤلف آن نام مشخص برای آن انتخاب نکرده است. لکن در بخش دوم رساله فصل چهارم می فرماید: «و این تحفه را به طریق ذکر خود اجمالا ختم می کنم». همچنین علامه عارف حسن زاده آملی مد ظله العالی در رساله نور علی نور می فرماید: «در کتب و رسائل ارباب سیر و سلوک مثل « تحفة الملوک » سید بحر العلوم ... الخ» که به نظر ایشان نام رساله «تحفة الملوک» است. و نیز نسخه ای از این رساله که با مقدمه و تصحیح و حاشیه ی آقای حسن مصطفوی چاپ شده است، نام رساله را «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» قرار داده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نیز قولی را نقل می کند که نام رساله را «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» انتخاب نموده است: «و رایت نسخة اخری فیها زیادات و بسط الفاظ و عبارات سماه فی اولها «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» و انه لبحر العلوم.» این قول به دلیل این که شاهد داخلی از رساله، آن را تایید می کند به درستی نزدیکتر است، لکن اشکالی که هست این است که وجه این تسمیه چیست و مراد مؤلف از ملوک چه کسانی می باشند؟ قول دیگر که شهرت بیشتری دارد، نام رساله را «رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم» قرار داده است، چنان که علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعة همین نام را انتخاب نموده است، «رسالة فی السیر و السلوک تنسب الی سیدنا بحر العلوم السید مهدی بن مرتضی الطباطبائی البروجردی النجفی المتوفی ۱۲۱۲ فارسیة فی الفی بیت... الخ» همچنین علامه سید محمد حسین حسینی تهرانی یک نسخه از این رساله را با مقدمه و شرح بنام «رساله ی سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم» چاپ نموده است. این رساله از زمان تالیف تاکنون مورد توجه بزرگان عرفان و سیر و سلوک بوده است، و در علو شان آن همین مقدار بس که بزرگانی چون علامه طباطبایی (قده) و علامه تهرانی رحمة الله علیه از روی آن، نسخه ای برای خود استنساخ نمودند، فلذا در آخر این رساله مرقوم است: «تمام شد رساله شریفه منسوب به بحر العلوم در دست عبد محمد حسین طباطبایی شب یکشنبه دهم شوال سنه ی هزار و سیصد و پنجاه و چهار هجری.تمام شد استنساخ این نسخه از روی نسخه ی استاد وحید سیدنا الاعظم الحاج السید محمد حسین طباطبایی ادام الله ظله الوارف به ید این حقیر فقیر محمد حسین الحسینی التهرانی در روز اربعین بیستم شهر صفر الخیر سنه ی یک هزار و سیصد و هفتاد و هفت هجریه ی قمریه و الحمد لله رب العالمین».
استنساخ رساله
علامه تهرانی در مقدمه ی همین رساله می فرماید: «این حقیر فقیر در زمان اشتغال به تحصیل در حوزه مقدسه علمیه قم برخورد به رساله ای خطی نمودم که در عنوانش نوشته بود: «تحفة الملوک فی السیر و السلوک. منسوب الی مولانا السید مهدی بحر العلوم» این نسخه متعلق به مرحوم حجة الاسلام حاج شیخ عباس تهرانی بود و چون برای من بسیار جالب بود از مشار الیه برای استنساخ به عنوان امانت گرفتم و در سنه ی ۱۳۶۶ ق برای خود از روی آن نسخه نوشتم. این نسخه بسیار مغلوط بود و لذا در صدد بودم که نسخه ی صحیحی بدست آورده و تصحیح کنم، تا چون برای تحصیل به نجف اشرف مشرف شدم یک نسخه از آن را نزد حضرت حجة الاسلام آیت الله حاج شیخ عباس هاتف قوچانی دامت برکاته یافتم و از ایشان به عنوان امانت گرفتم لکن آن نسخه نیز بسیار مغلوط بود. در هنگام مراجعت از نجف اشرف در سال ۱۳۷۶ ق یک بار که به خدمت استاد مکرم حضرت علامه طباطبایی مد ظله العالی مشرف شدم ایشان فرمودند: در نزد من یک نسخه بسیار صحیح موجود است که به خط خود استنساخ نموده ام و اضافه کردند وقتی که من در تبریز مشغول تحصیل بودم به یک نسخه برخورد نمودم و استنساخ کردم، این نسخه بسیار مغلوط بود و چون به نجف اشرف مشرف شدم نظیر این نسخه را نزد آیت الله استادمان مرحوم حاج میرزا علی آقای قاضی رضوان الله علیه یافتم، آن نسخه هم مانند نسخه من مغلوط بود. لیکن اخیرا یک نسخه بسیار صحیح با خطی بسیار زیبا و کاغذی عالی و جدول کشی شده نزد استاد خود در علوم ریاضیات و هیئت مرحوم آقا سید ابو القاسم خوانساری یافتم و از ایشان برای استنساخ گرفتم و در سنه ی ۱۳۵۴ ق از روی آن نسخه ای برداشتم. و تاریخ کتابت آن نسخه ی منسوخ منها، نود سال قبل از زمان استنساخ من بود».
موضوع رساله
موضوع این رساله ی وجیزه اخلاق عملی و یک دوره سیر و سلوک عرفانی اسلامی است، علامه تهرانی رحمة الله علیه در مقدمه رساله سیر و سلوک می فرماید: «این حقیر روزی در خدمت استاد علامه ی طباطبایی مد ظله عرض کردم: حقیر با وجودی که کتب اخلاق و سیر و سلوک و عرفان را بسیار مطالعه نموده ام هیچ کتابی مانند این رساله جامع و شامل و متین و اصولی و مفید و روان و در عین حال مختصر و موجز بطوری که می توان در جیب گذارد و در سفر و حضر از آن بهره مند شد، نیافتم. ایشان از این سخن تعجب کردند و فرمودند این نظیر عبارتی است که من از مرحوم قاضی رضوان الله علیه شنیدم، چه، ایشان می فرمودند: «کتابی بدین پاکیزگی و پر مطلبی در عرفان نوشته نشده است» انتهی. و حضرت آیت الله آقای حاج شیخ عباس قوچانی که وصی مرحوم قاضی هستند، می گویند: مرحوم قاضی به این رساله عنایت بسیار داشته ولی کرارا می فرموده است که من اجازه ی بجا آوردن اوراد و ] را که در این رساله آورده است به کسی نمی دهم». آقای مصطفوی نیز در مقدمه ی رساله سیر و سلوک در این زمینه می نویسد: «مراحل سیر و سلوک رشته مخصوصی است، و مانند رشته های دیگر - ادبیات ، معقول، منقول، ریاضیات ، صناعات ، علوم غریبه - اصطلاحات خاص و مبانی مخصوص و مطالب معینی دارد، و کسی که در این رشته زحمت کشیده و معارف و حقایقی بدست آورده، و به اموری که ما وراء امور متعارف است آگاهی یافته است، و احساس وظیفه می کند که در این رشته کتابی بنویسد، حتما باید روی مبانی و اصطلاحات خاص این رشته باشد.آری این روش و سبک نوشته ی سید، با سبک نوشته های دیگر او در فقه یا اصول یا رجال تفاوت کلی پیدا می کند. و البته هم باید چنین باشد، و این خود کمال مرد است، که در هر رشته ای سخن می گوید، باید خود را از رشته های دیگر منعزل و جدا کند.»
ویژگی کتاب
...
در این که نام این رساله چیست اختلاف نظر است زیرا مؤلف آن نام مشخص برای آن انتخاب نکرده است. لکن در بخش دوم رساله فصل چهارم می فرماید: «و این تحفه را به طریق ذکر خود اجمالا ختم می کنم». همچنین علامه عارف حسن زاده آملی مد ظله العالی در رساله نور علی نور می فرماید: «در کتب و رسائل ارباب سیر و سلوک مثل « تحفة الملوک » سید بحر العلوم ... الخ» که به نظر ایشان نام رساله «تحفة الملوک» است. و نیز نسخه ای از این رساله که با مقدمه و تصحیح و حاشیه ی آقای حسن مصطفوی چاپ شده است، نام رساله را «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» قرار داده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نیز قولی را نقل می کند که نام رساله را «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» انتخاب نموده است: «و رایت نسخة اخری فیها زیادات و بسط الفاظ و عبارات سماه فی اولها «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» و انه لبحر العلوم.» این قول به دلیل این که شاهد داخلی از رساله، آن را تایید می کند به درستی نزدیکتر است، لکن اشکالی که هست این است که وجه این تسمیه چیست و مراد مؤلف از ملوک چه کسانی می باشند؟ قول دیگر که شهرت بیشتری دارد، نام رساله را «رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم» قرار داده است، چنان که علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعة همین نام را انتخاب نموده است، «رسالة فی السیر و السلوک تنسب الی سیدنا بحر العلوم السید مهدی بن مرتضی الطباطبائی البروجردی النجفی المتوفی ۱۲۱۲ فارسیة فی الفی بیت... الخ» همچنین علامه سید محمد حسین حسینی تهرانی یک نسخه از این رساله را با مقدمه و شرح بنام «رساله ی سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم» چاپ نموده است. این رساله از زمان تالیف تاکنون مورد توجه بزرگان عرفان و سیر و سلوک بوده است، و در علو شان آن همین مقدار بس که بزرگانی چون علامه طباطبایی (قده) و علامه تهرانی رحمة الله علیه از روی آن، نسخه ای برای خود استنساخ نمودند، فلذا در آخر این رساله مرقوم است: «تمام شد رساله شریفه منسوب به بحر العلوم در دست عبد محمد حسین طباطبایی شب یکشنبه دهم شوال سنه ی هزار و سیصد و پنجاه و چهار هجری.تمام شد استنساخ این نسخه از روی نسخه ی استاد وحید سیدنا الاعظم الحاج السید محمد حسین طباطبایی ادام الله ظله الوارف به ید این حقیر فقیر محمد حسین الحسینی التهرانی در روز اربعین بیستم شهر صفر الخیر سنه ی یک هزار و سیصد و هفتاد و هفت هجریه ی قمریه و الحمد لله رب العالمین».
استنساخ رساله
علامه تهرانی در مقدمه ی همین رساله می فرماید: «این حقیر فقیر در زمان اشتغال به تحصیل در حوزه مقدسه علمیه قم برخورد به رساله ای خطی نمودم که در عنوانش نوشته بود: «تحفة الملوک فی السیر و السلوک. منسوب الی مولانا السید مهدی بحر العلوم» این نسخه متعلق به مرحوم حجة الاسلام حاج شیخ عباس تهرانی بود و چون برای من بسیار جالب بود از مشار الیه برای استنساخ به عنوان امانت گرفتم و در سنه ی ۱۳۶۶ ق برای خود از روی آن نسخه نوشتم. این نسخه بسیار مغلوط بود و لذا در صدد بودم که نسخه ی صحیحی بدست آورده و تصحیح کنم، تا چون برای تحصیل به نجف اشرف مشرف شدم یک نسخه از آن را نزد حضرت حجة الاسلام آیت الله حاج شیخ عباس هاتف قوچانی دامت برکاته یافتم و از ایشان به عنوان امانت گرفتم لکن آن نسخه نیز بسیار مغلوط بود. در هنگام مراجعت از نجف اشرف در سال ۱۳۷۶ ق یک بار که به خدمت استاد مکرم حضرت علامه طباطبایی مد ظله العالی مشرف شدم ایشان فرمودند: در نزد من یک نسخه بسیار صحیح موجود است که به خط خود استنساخ نموده ام و اضافه کردند وقتی که من در تبریز مشغول تحصیل بودم به یک نسخه برخورد نمودم و استنساخ کردم، این نسخه بسیار مغلوط بود و چون به نجف اشرف مشرف شدم نظیر این نسخه را نزد آیت الله استادمان مرحوم حاج میرزا علی آقای قاضی رضوان الله علیه یافتم، آن نسخه هم مانند نسخه من مغلوط بود. لیکن اخیرا یک نسخه بسیار صحیح با خطی بسیار زیبا و کاغذی عالی و جدول کشی شده نزد استاد خود در علوم ریاضیات و هیئت مرحوم آقا سید ابو القاسم خوانساری یافتم و از ایشان برای استنساخ گرفتم و در سنه ی ۱۳۵۴ ق از روی آن نسخه ای برداشتم. و تاریخ کتابت آن نسخه ی منسوخ منها، نود سال قبل از زمان استنساخ من بود».
موضوع رساله
موضوع این رساله ی وجیزه اخلاق عملی و یک دوره سیر و سلوک عرفانی اسلامی است، علامه تهرانی رحمة الله علیه در مقدمه رساله سیر و سلوک می فرماید: «این حقیر روزی در خدمت استاد علامه ی طباطبایی مد ظله عرض کردم: حقیر با وجودی که کتب اخلاق و سیر و سلوک و عرفان را بسیار مطالعه نموده ام هیچ کتابی مانند این رساله جامع و شامل و متین و اصولی و مفید و روان و در عین حال مختصر و موجز بطوری که می توان در جیب گذارد و در سفر و حضر از آن بهره مند شد، نیافتم. ایشان از این سخن تعجب کردند و فرمودند این نظیر عبارتی است که من از مرحوم قاضی رضوان الله علیه شنیدم، چه، ایشان می فرمودند: «کتابی بدین پاکیزگی و پر مطلبی در عرفان نوشته نشده است» انتهی. و حضرت آیت الله آقای حاج شیخ عباس قوچانی که وصی مرحوم قاضی هستند، می گویند: مرحوم قاضی به این رساله عنایت بسیار داشته ولی کرارا می فرموده است که من اجازه ی بجا آوردن اوراد و ] را که در این رساله آورده است به کسی نمی دهم». آقای مصطفوی نیز در مقدمه ی رساله سیر و سلوک در این زمینه می نویسد: «مراحل سیر و سلوک رشته مخصوصی است، و مانند رشته های دیگر - ادبیات ، معقول، منقول، ریاضیات ، صناعات ، علوم غریبه - اصطلاحات خاص و مبانی مخصوص و مطالب معینی دارد، و کسی که در این رشته زحمت کشیده و معارف و حقایقی بدست آورده، و به اموری که ما وراء امور متعارف است آگاهی یافته است، و احساس وظیفه می کند که در این رشته کتابی بنویسد، حتما باید روی مبانی و اصطلاحات خاص این رشته باشد.آری این روش و سبک نوشته ی سید، با سبک نوشته های دیگر او در فقه یا اصول یا رجال تفاوت کلی پیدا می کند. و البته هم باید چنین باشد، و این خود کمال مرد است، که در هر رشته ای سخن می گوید، باید خود را از رشته های دیگر منعزل و جدا کند.»
ویژگی کتاب
...
wikifeqh: رساله _سیر_و_سلوک_(کتاب)