ردیف

ردیف (ادبیات). در لغت یعنی کسی که پشت سر دیگری بر یک اسب سوار شود و در اصطلاح ادبی به کلمه یا گروهی از کلمات اطلاق می شود که عیناً (از نظر لفظ و معنا) پس از قافیه می آید. مثلاً در بیتِ «در این سرای بی کسی کسی به در نمی زند/به دشت پرملال ما پرنده پر نمی زند» کلمۀ «نمی زند» که پس از قافیه تکرار می شود، ردیف است. ردیف در شعر سنتی اختیاری است. شعری که دارای ردیف باشد، مُردّف خوانده می شود. ردیف از ویژگی های شعر سنّتی فارسی است و ظاهراً در ادبیات هیج زبانی به گستردگی شعر فارسی کاربرد ندارد. همان طور که در تعریف بیان شد یکسانی معنا از شرایط ردیف است، مثلاً در بیت «خرامان بشد سوی آب روان/چنان چون شده باز جوید روان» از فردوسی، واژۀ «روان» به سبب آن که یکسانی معنایی ندارد ردیف نیست و قافیه به شمار می رود اگرچه برخی این حالت را ردیف متجانس نامیده اند، اما این نام گذاری صرفاً براساس ظاهر است و اغلب ادبا آن را قافیه می دانند.

ردیف (موسیقی). اصطلاحی در موسیقی ایرانی. مجموعه ای از آهنگ ها و نواهایی است که با سلیقه خاصی ترکیب شده و شامل دستگاه، آواز، گوشه، تیکه، چهارمضراب، و رِنگ است. ردیف در گذشته هم کاربرد آموزشی و هم کاربرد اجرایی داشته است؛ اما امروز کاربرد آموزشی دارد. در گذشته هر نوازنده یا رامشگری که به درجۀ استادی می رسید برای خود ردیف تنظیم می کرد که از لحاظ محتوا مانند دیگر ردیف ها بود، ولی از لحاظ جمله بندی، آرایش جمله ها، و گاهی تقدم و تأخر برخی گوشه ها با آن ها تفاوت داشت و حاکی از مهارت و سلیقۀ صاحب ردیف بود. آنچه امروز در سازهای گوناگون می نوازند، برگرفته از ردیف دو استاد نوازندۀ تار و سه تار در دورۀ قاجار، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، است. تنظیم ردیف به صورت کنونی را به میرزا عبدالله نسبت می دهند. ردیف های دیگری که موجود است عبارت اند از ردیف هفت دستگاه موسی معروفی، ردیف عالی علی اکبر شهنازی؛ فرزند آقا حسینقلی، ردیف مهدی صلحی (منتظم الحُکَما)، ردیف ابوالحسن صبا؛ کتاب های آموزشی، ردیف چپ کوک فرامرز پایور، ردیف آوازیِ عبدالله دوامی، و ردیف آوازیِ محمود کریمی. ردیف موسیقی کنونیِ ایران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است که اولین بار علینقی وزیری آن را مستقیماً از روی اجرای میرزا عبدالله و آقا حسینقلی نوشت. دستگاه های موسیقی ایرانی عبارت اند از شور، ماهور، چهارگاه، همایون، سه گاه، نوا، راست پنج گاه و آ‎وازها عبارت اند از ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان. برخی از اهل نظر کُردِ بیات (بیات کُرد)، و شوشتری را آوازهایی جداگانه می پندارند و برخی دیگر کُردِ بیات را گوشه ای از شور و شوشتری را گوشه ای از همایون در نظر می گیرند. موسیقی دانان و نوازندگان بزرگی مانند وزیری و صبا با درک عمیقی که از ردیف موسیقی و شرایط اجتماعی عصر خویش داشتند، ردیف را به گونه ای تنظیم کردند که مایۀ الهام و سرمشق دیگران قرار گرفت. در گذشته، ردیف یک نوع رپرتوآر اجرایی آموزشی بود که عدول از آن چه در آموزش و چه در اجرا جایز نبود، اما امروز فقط کاربرد آموزشی دارد و نوازندگان سلیقۀ خود را در آرایش و ترکیب جمله ها دخالت می دهند. ردیفی را که برای ساز خاصی نوشته شده باشد، ردیفِ سازی و ردیفی را که برای آواز تنظیم شده باشد، ردیفِ آوازی می نامند. تعداد گوشه های ردیف آوازی همیشه کمتر از ردیف سازی است؛ زیرا توانایی اجرای آوازی محدودتر از اجرای سازی است. در گذشته، رسم بر آن بود که جمله ها و گوشه های ردیف را به ترتیب از اجرای درآمد در ناحیه پایین ساز شروع می کردند و گوشه را به ترتیب می نواختند؛ ولی امروز این رسم دیگر کاملاً رعایت نمی شود و نوازنده از هرجا که سلیقه اش اقتضا کند و از هر ناحیۀ ساز که بخواهد موسیقی را اجرا می کند. ردیف نواز به نوازنده ای می گویند که در نوازندگی تابع اسلوب ردیف باشد.