[ویکی فقه] خراج در دین اسلام نوعی از مالیات به شمار می رود که بر زمین و همچنین سالانه به مقدار معینی از محصولات کشاورزی اطلاق می شود و مهم ترین منبع درآمد یک کشور در زمان گذشته بوده است.
خراج آن چیزی است که برای صاحب زمین وضع می شود و از حقوقی است که از زمین گرفته می شود. خراج مهم ترین منبع درآمد یک کشور بود که از زمین های کشاورزی دریافت می شد. خراج هایی که از مردم گرفته می شد، در دیوان خراج ثبت و ضبط می گردید. بنابراین طاهریان برای پیشبرد اهداف خود که عموما نظامی بود، نیاز به پشتوانۀ مالی قوی داشتند که این پشتوانه، اموالی بود که توسط این دیوان، از مردم گرفته می شد.نقل است که شخص طاهر بن حسین موسس حکومت طاهریان، قبل از انتصاب به حاکمیت خراسان و در زمان حضور در بغداد، بر کار دیوان ها نظارت داشت و هم چنین جمع آوری خراج ناحیه سواد به وی واگذار شده بود که این مطالب نشان از آگاهی طاهر بن حسین بر چگونگی فعالیت دیوان ها از جمله دیوان خراج دارد. وقتی طاهر بن حسین از طرف مامون حاکم خراسان شد، به جهت دوستی قدیمی که با سعید بن جنید داشت، وی را به سرپرستی دیوان خراج گذاشت. اما چون وی شخصی ضعیف در امر محاسبات بود، سعید بن موسی بن فضل را که شخصی آگاه و دقیق بود، به معاونت وی برگزید تا نظارت کامل تر و دقیق تری بر دیوان خراج داشته باشد.
اهمیت دیوان خراج
طاهر در اهمیت توجه به دیوان خراج به پسرش عبدالله این گونه سفارش کرده است:«به کار مهم خراج نیک عنایت کن. چه بدان کار رعیت راست می شود و بهبود می پذیرد و خدا آن را مایۀ ارجمندی و سرافرازی اسلام و سبب توانگری و برتری مسلمانان قرار داده است، برای دشمنان اسلام خواری و خشم نهفته عاجزانه ای و برای کافران مذلت و کوچکی است.پس در تقسیم خراج میان خراج گزاران، روش حق و برابری و دادگری پیشگیر. چنانکه نباید از میزان خراج شریف به علت شرف، یا توانگر بسبب توانگری وی دیناری بکاهی و حتی نسبت به هیچیک از خواص و حاشیه نشینان و کاتبان درگاه خویش نباید در این باره چشم پوشی کنی. ولی به هیچ روی روا نیست بیش از توانایی و طاقت مردم از آنان خراج گرفت و ایشان را آن چنان مکلف ساخت که از حد معین خراج تجاوز کند و به افراط کاری و ستمگری منجر شود) و باید همه مردم را به حق و حقیقت تلخ بر انگیخت. زیرا چنین روشی بهتر رعیت را به هم الفت می دهد و باید در راه خشنودی عامه بکوشی.و بدانکه این فرمانروایی ترا به منزله گنجور و نگهبان و پاسبان رعیت قرار داده است و از این روی زیر دستانت را "رعیت" می نامند که تو همچون شبان و قیم آنان هستی. پس باید خراج آن چنان گرفته شود که آن را از مازاد مخارج خویش بی هیچ عسرت اعطا کنند (و در پرداخت آن دچار دشواری و سختی نشوند) و باید آن خراج را در راه استواری و بهبود زندگانی و اصلاح نابسامانی ها و هموار ساختن ناهمواری های امور مردم صرف کنی. »
مقدار خراج خراسان
مقدار خراج خراسان، بنابر نقل قدامة بن جعفر سی و نه میلیون درهم بود. در مورد اینکه طاهریان این مبلغ را چگونه خرج می کردند و این مطلب که آیا سهمی از آن را هم به مرکز خلافت می فرستادند یا خیر، یعقوبی می نویسد:«خراج خراسان در هر سال از همه نواحی به جز خمس هایی که از مرزها به دست می آمد، به چهل میلیون درهم می رسید که آل طاهر همه اش را در راهی که صلاح می دیدند، مصرف می کردند و علاوه بر اینها از عراق هم به جز هدیه ها، سیزده میلیون درهم برای ایشان فرستاده می شد. »با توجه به این مطلب، روشن می شود که حاکمان طاهری، تمام خراج را به دربار نمی فرستادند و به طور حتم قسمت عمدۀ آن را صرف ادارۀ کشور می نمودند. موید این مطلب این است که مامون از همان ابتدا طاهر بن حسین را به همراه ده میلیون درهم برای برقراری امنیت در قسمت شرقی حکومت عباسیان، راهی خراسان نمود و همچنین ] به مازیار دستور داده بود که خراج طبرستان را به عبدالله بن طاهر بفرستد؛ نه به سمت مرکز خلافت یعنی بغداد. با دقت در این موارد به وضوح، اهمیت این دیوان در آن روزگار درک می شود و می توان این دیوان را به عنوان مهم ترین دیوان آن عصر نام نهاد.
خراج آن چیزی است که برای صاحب زمین وضع می شود و از حقوقی است که از زمین گرفته می شود. خراج مهم ترین منبع درآمد یک کشور بود که از زمین های کشاورزی دریافت می شد. خراج هایی که از مردم گرفته می شد، در دیوان خراج ثبت و ضبط می گردید. بنابراین طاهریان برای پیشبرد اهداف خود که عموما نظامی بود، نیاز به پشتوانۀ مالی قوی داشتند که این پشتوانه، اموالی بود که توسط این دیوان، از مردم گرفته می شد.نقل است که شخص طاهر بن حسین موسس حکومت طاهریان، قبل از انتصاب به حاکمیت خراسان و در زمان حضور در بغداد، بر کار دیوان ها نظارت داشت و هم چنین جمع آوری خراج ناحیه سواد به وی واگذار شده بود که این مطالب نشان از آگاهی طاهر بن حسین بر چگونگی فعالیت دیوان ها از جمله دیوان خراج دارد. وقتی طاهر بن حسین از طرف مامون حاکم خراسان شد، به جهت دوستی قدیمی که با سعید بن جنید داشت، وی را به سرپرستی دیوان خراج گذاشت. اما چون وی شخصی ضعیف در امر محاسبات بود، سعید بن موسی بن فضل را که شخصی آگاه و دقیق بود، به معاونت وی برگزید تا نظارت کامل تر و دقیق تری بر دیوان خراج داشته باشد.
اهمیت دیوان خراج
طاهر در اهمیت توجه به دیوان خراج به پسرش عبدالله این گونه سفارش کرده است:«به کار مهم خراج نیک عنایت کن. چه بدان کار رعیت راست می شود و بهبود می پذیرد و خدا آن را مایۀ ارجمندی و سرافرازی اسلام و سبب توانگری و برتری مسلمانان قرار داده است، برای دشمنان اسلام خواری و خشم نهفته عاجزانه ای و برای کافران مذلت و کوچکی است.پس در تقسیم خراج میان خراج گزاران، روش حق و برابری و دادگری پیشگیر. چنانکه نباید از میزان خراج شریف به علت شرف، یا توانگر بسبب توانگری وی دیناری بکاهی و حتی نسبت به هیچیک از خواص و حاشیه نشینان و کاتبان درگاه خویش نباید در این باره چشم پوشی کنی. ولی به هیچ روی روا نیست بیش از توانایی و طاقت مردم از آنان خراج گرفت و ایشان را آن چنان مکلف ساخت که از حد معین خراج تجاوز کند و به افراط کاری و ستمگری منجر شود) و باید همه مردم را به حق و حقیقت تلخ بر انگیخت. زیرا چنین روشی بهتر رعیت را به هم الفت می دهد و باید در راه خشنودی عامه بکوشی.و بدانکه این فرمانروایی ترا به منزله گنجور و نگهبان و پاسبان رعیت قرار داده است و از این روی زیر دستانت را "رعیت" می نامند که تو همچون شبان و قیم آنان هستی. پس باید خراج آن چنان گرفته شود که آن را از مازاد مخارج خویش بی هیچ عسرت اعطا کنند (و در پرداخت آن دچار دشواری و سختی نشوند) و باید آن خراج را در راه استواری و بهبود زندگانی و اصلاح نابسامانی ها و هموار ساختن ناهمواری های امور مردم صرف کنی. »
مقدار خراج خراسان
مقدار خراج خراسان، بنابر نقل قدامة بن جعفر سی و نه میلیون درهم بود. در مورد اینکه طاهریان این مبلغ را چگونه خرج می کردند و این مطلب که آیا سهمی از آن را هم به مرکز خلافت می فرستادند یا خیر، یعقوبی می نویسد:«خراج خراسان در هر سال از همه نواحی به جز خمس هایی که از مرزها به دست می آمد، به چهل میلیون درهم می رسید که آل طاهر همه اش را در راهی که صلاح می دیدند، مصرف می کردند و علاوه بر اینها از عراق هم به جز هدیه ها، سیزده میلیون درهم برای ایشان فرستاده می شد. »با توجه به این مطلب، روشن می شود که حاکمان طاهری، تمام خراج را به دربار نمی فرستادند و به طور حتم قسمت عمدۀ آن را صرف ادارۀ کشور می نمودند. موید این مطلب این است که مامون از همان ابتدا طاهر بن حسین را به همراه ده میلیون درهم برای برقراری امنیت در قسمت شرقی حکومت عباسیان، راهی خراسان نمود و همچنین ] به مازیار دستور داده بود که خراج طبرستان را به عبدالله بن طاهر بفرستد؛ نه به سمت مرکز خلافت یعنی بغداد. با دقت در این موارد به وضوح، اهمیت این دیوان در آن روزگار درک می شود و می توان این دیوان را به عنوان مهم ترین دیوان آن عصر نام نهاد.
wikifeqh: دیوان_خراج_طاهریان