[ویکی فقه] حداقل از دوران سلطنت ناصرالدین شاه دستگاه اطلاعاتی و امنیتی با نام اداره خفیه زیر مجموعه ای از دوایر و تشکیلات گسترده تر نظمیه (شهربانی بعدی) بود که این افراد کار خود را از دوران امیرکبیر آغاز کرده بودند. این روند تا پایان عصر مشروطیت و کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ با از سرگذارنیدن فراز و نشیب های متعدد کماکان تدوام یافت. پس از کودتای سوم اسفند شهربانی و دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی دیگر در جهت پاسداری از دست آوردهای آزادی خواهان و نظام دمکراتیک حرکت نمی کردند. این بار دستگاه اطلاعاتی و امنیتی اساسا وظیفه داشت صرفا در راستای اهداف و خواسته های غیرمشروع و ناصواب دیکتاتوری حرکت کند.
کودتای سوم اسفند با حمایت مستقیم انگلیس و نیروهای قزاق پیروز شد. سردار سپه به وزرات جنگ رفت و برخلاف نظر "وستداهل" و هئیت مستشاری سوئدی، نظمیه و ژاندارمری را از وزارت داخله جدا کرد و زیر نظر وزارت جنگ درآورد. رضاخان رمز پیشرفت خود را در تکیه به ارتش و سازماندهی نیروهای مسلح می دانست، با وجود بحران های مالی رضاخان برای تامین هزینه های نظامی دولت را تحت فشار گذاشت و به تدابیر گوناگون بخش عمده ای از درآمدهای کشور را به وزارت جنگ ملحق نمود و با تقویت روزافزون ارتش و افزایش ادوات جنگی، غلبه بر شورش های داخلی و استقرار نظم، دولت قوام را پس از سیدضیاء به سقوط کشانید، همگام با این تلاش ها، سردار سپه به اقداماتی برای نفوذ در نظمیه دست زد. او عده ای از قزاقان سالخورده را به کلانتری ها انتقال داد تا با استفاده از تجارب آن ها بتواند نیروی امنیتی را تحت فرمان درآورد و به جای آن ها زمینه را برای جذب و ادغام بخشی از نیروهای امنیتی را در ارتش فراهم آورد. نظام اطلاعاتی - امنیتی که پیش از آن بخش کم اهمیت تری از تشکیلات نظمیه و شهربانی بود در دوره رضاخان گسترش بیشتری یافت و گستره عملیاتی آن فعالیت شهربانی را سخت تحت الشعاع قرار داد و آن را قسمتی از سیاست های کلی عملیاتی و اجرایی خود ساخت. ایجاد رعب و وحشت که به وسیله دستگاه های شهربانی و نظام اطلاعاتی – امنیتی آن ایجاد می شد، هر گونه مخالفت با روش غیراصولی حکومت را سرکوب و از عرصه سیاسی و اجتماعی کشور حذف می کرد.
پلیس سیاسی پهلوی اول
شهربانی با انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی مامور رسیدگی به فعالیت مضره (فعالیت های خرابکارانه و بهم زننده نظم و امنیت کشور) شد، و با شدت به انجام این وظیفه همت گمارد، ریاست شهربانی محمد درگاهی با دقت تمام پایگاه های نفوذ اجتماعی سردسته محلات، روسای بازار، گرداندگان تحرکات ضددولتی و مذهبیون را ارزیابی نموده و همه حلقه های مربوطه آن را شناسایی کرد و تحت کنترل درآورد. بیشترین فعالیت اداره تامینات و پلیس سیاسی رضاشاه در سرکوب گروه های زیر متمرکز شد: ۱- طرفداران اصلی مشروطیت که با کودتای سوم اسفند و قدرت یابی و صعود نهایی رضاشاه به تخت سلطنت دستاوردهای دوران مشروطه را محکوم به زوال می دانستند. ۲- روحانیون و علمای مذهبی که علاوه بر علایق سیاسی، آشکارا نظاره گر سیاست های دین زدایی و ایجاد محدودیت برای روحانیت و علما از سوی او بودند. ۳- رجال و سیاست مداران و کارگزاران دولتی و حکومتی و نظامی که با وجود اعلام وفاداری نسبت به رضاخان و خدمت در مجموعه حاکمیت همواره مورد سوءظن و خشم شاه بودند؛ در حالی که رضاشاه در واقع و یا در دنیای خیال تصور می کرد هر آن ممکن است از سوی آنان توطئه بر ضد او در حال شکل گیری باشد، این گروه پر شمار از رجال و کارگزاران نیز دائما در بیم و هراس از رضاشاه و دستگاه مخوف اطلاعاتی و امنیتی به سر می بردند. ۴- مدیران و هئیت تحریریه مطبوعات و نویسندگان کتب و نشریات که از همان نخستین ماه های کودتا تحت شدیدترین سانسورها و نظارت شهربانی قرار گرفتند و این روند تا پایان دوران سلطنت رضاشاه تداوم یافت. ۵- ایلات و عشایر که بلافاصله بعد از کودتا سیاست سرکوب آنان آغاز شد و تا پایان دوران سلطنت رضاشاه همواره از مهم ترین دغدغه های او به شمار می رفتند. ۶- و در نهایت عامه مردم که با توجه به فعالیت های داشتند همواره تحت مراقبت و فشار های بسیار از سوی شهربانی بودند.
تاسیس پلیس سیاسی
همگام با تمرکز امور سیاسی، سازمان های نظامی و انتظامی رو به توسعه نهاد و به مثابه یکی از پایه های اصلی رژیم به تدریج شئون مختلف حیات اجتماعی و سیاسی و حتی خصوصی افراد را تحت نظارت گرفت. مهم ترین این اقدام در زمینه، تاسیس پلیس سیاسی به وسیله آیرم بود که از آن با عنوان "اداره تامینات"، "پلیس سیاسی"، "اداره آگاهی" نیز یاد می شد، وی را می توان بنیان گذار پلیس سیاسی ایران به صورت سازمان داده شده با هدف تجسس و خبرچینی و پاپوش دوزی برای مردم به شمار آورد، آیرم در جوانی از افسران قزاق خانه و تربیت شده مدرسه صاحب منصبی بود؛ اما شم پلیسی نیرومندی داشت و با آمیختن این شم با هوش سرشار و روحیه خودپسندی و جاه طلبی خود در طی مدت کوتاهی ترقی کرد و به عنوان ندیم، مشاور، خبرچینی و همه کاره رضاشاه در راس قدرت، قرار گرفت و کسانی چون نصرت الدوله فیروز، تیمور تاش، سردار اسعد را از اوج قدرت به کنج زندان فرستاد. وی اداره سیاسی را به صورت مهم ترین و بزرگ ترین دایره شهربانی درآورد؛ از این زمان به بعد وحشت بی مانند در دل دولت مردان و مقامات کشوری و لشگری راه یافت و آنان را به عناصر منفعل و زبون مبدل ساخت. برای هر یک از مقامات ارشد و نمایندگان مجلس یک یا چند مامور مخفی تعیین گردید که همه روزه موظف بودند گزارشاتی از رفت و آمدها و مکاتبات و تلفن های ایشان به نظمیه ارسال کنند. سخت گیری های فراوان برای به دست آوردن اخبار داغ سبب می شد تا مامورین خفیه ناگزیر به جعل اکاذیب شود تا در مورد موضوعی که دغدغه آیرم و شخص شاه بود، خبر تهیه کنند گرچه پیش آیرم نیز در گاهی به تلاش مشابه ی مشغول بود؛ اما حجم اقدامات او چندان با عملکرد آیرم قابل قیاس نبود، زیرا بر اساس یک گزارش ساده مامورین خفیه شهربانی پرونده سیاسی بزرگی پدید می آمد. این پرونده سازی ها شعاعی به وسعت قلمرو کشور داشتند و علاوه بر مقامات عالی رتبه کشوری و روسای ادارات و ملاکین و منتفذین ولایات را نیز در برمی گرفت، آیرم هر روزه گزارشات مامورین سیاسی را نزد شاه می فرستاد و این اعمال ممکن بود به بازداشت و عزل و توقیف و مجازات های سنگین منتهی شود. اداره آگاهی شهربانی در دوره آیرم ماموران پر شماری را به خدمت گرفت و آن ها را در مناطق مختلف جامعه پراکند و بدین ترتیب تمام دوایر دولتی، وزارت خانه ها، مجلس شورای ملی و غیره مملو از جاسوسانی شد که هر روزه گزارشات خود را از فعالیت های افراد تهیه کرده و برای ریاست شهربانی ارسال می نمودند. بر اساس بسیاری از همان گزارشات مخفیانه که در مواردی متعدد چندان هم حقیقت نداشت، مخالفان حکومت و نیز رقبا و دشمن شخصی ریاست شهربانی و رضاشاه تحت تعقیب قرار گرفته، مجازات می شدند. بسیاری از رجال درجه اول کشور عمدتا بر اساس گزارشات مخفیانه اداره سیاسی مقصر شناخته شده، محاکمه و مجازات شدند. در واقع پلیس سیاسی با این روش که بر اساس گزارشات خلاف واقع بود رقبای خود تسویه حساب می کرد و بی گناهان بی شماری هدف این گونه اتهامات مبهم قرار گرفتند و بدون دلیل و یا اثبات جرم سال ها در زندان به سر می بردند که نه شهربانی دست از سر آن ها برمی داشت و نه دادگستری حاضر بود با صدور قرار، مجوز توقیف به شهربانی بدهد، زیرا توقیف آن ها در گزارشات روزانه به شاه اعلام شده بود و هیچ کس حتی مجلس جرات رسیدگی به این مسائل را نداشت؛ با نقض قانون اساسی و سلب مصونیت های مختلف از افراد و عدم نظارت به امور اجرایی و قضایی به استمرار این گونه اعمال خلاف قانون دامن می زد و در واقع مشوق و مروج آن بود. آیرم برای کنترل هر چه بیشتر مردم قوانینی برای مجالس ختم و سوگواری وضع کرد و مدت آن به دو ساعت تقلیل داد، ضمن آنکه در دوره او "قانون مجازات مقدمین علیه امنیت و استقلال کشور" تصویب شد که برابر آن عده زیادی در طول دوره رضاخان دستگیر و به اعدام، زندان و تبعید محکوم گردیدند.
← آموزش پلیس سیاسی
...
کودتای سوم اسفند با حمایت مستقیم انگلیس و نیروهای قزاق پیروز شد. سردار سپه به وزرات جنگ رفت و برخلاف نظر "وستداهل" و هئیت مستشاری سوئدی، نظمیه و ژاندارمری را از وزارت داخله جدا کرد و زیر نظر وزارت جنگ درآورد. رضاخان رمز پیشرفت خود را در تکیه به ارتش و سازماندهی نیروهای مسلح می دانست، با وجود بحران های مالی رضاخان برای تامین هزینه های نظامی دولت را تحت فشار گذاشت و به تدابیر گوناگون بخش عمده ای از درآمدهای کشور را به وزارت جنگ ملحق نمود و با تقویت روزافزون ارتش و افزایش ادوات جنگی، غلبه بر شورش های داخلی و استقرار نظم، دولت قوام را پس از سیدضیاء به سقوط کشانید، همگام با این تلاش ها، سردار سپه به اقداماتی برای نفوذ در نظمیه دست زد. او عده ای از قزاقان سالخورده را به کلانتری ها انتقال داد تا با استفاده از تجارب آن ها بتواند نیروی امنیتی را تحت فرمان درآورد و به جای آن ها زمینه را برای جذب و ادغام بخشی از نیروهای امنیتی را در ارتش فراهم آورد. نظام اطلاعاتی - امنیتی که پیش از آن بخش کم اهمیت تری از تشکیلات نظمیه و شهربانی بود در دوره رضاخان گسترش بیشتری یافت و گستره عملیاتی آن فعالیت شهربانی را سخت تحت الشعاع قرار داد و آن را قسمتی از سیاست های کلی عملیاتی و اجرایی خود ساخت. ایجاد رعب و وحشت که به وسیله دستگاه های شهربانی و نظام اطلاعاتی – امنیتی آن ایجاد می شد، هر گونه مخالفت با روش غیراصولی حکومت را سرکوب و از عرصه سیاسی و اجتماعی کشور حذف می کرد.
پلیس سیاسی پهلوی اول
شهربانی با انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی مامور رسیدگی به فعالیت مضره (فعالیت های خرابکارانه و بهم زننده نظم و امنیت کشور) شد، و با شدت به انجام این وظیفه همت گمارد، ریاست شهربانی محمد درگاهی با دقت تمام پایگاه های نفوذ اجتماعی سردسته محلات، روسای بازار، گرداندگان تحرکات ضددولتی و مذهبیون را ارزیابی نموده و همه حلقه های مربوطه آن را شناسایی کرد و تحت کنترل درآورد. بیشترین فعالیت اداره تامینات و پلیس سیاسی رضاشاه در سرکوب گروه های زیر متمرکز شد: ۱- طرفداران اصلی مشروطیت که با کودتای سوم اسفند و قدرت یابی و صعود نهایی رضاشاه به تخت سلطنت دستاوردهای دوران مشروطه را محکوم به زوال می دانستند. ۲- روحانیون و علمای مذهبی که علاوه بر علایق سیاسی، آشکارا نظاره گر سیاست های دین زدایی و ایجاد محدودیت برای روحانیت و علما از سوی او بودند. ۳- رجال و سیاست مداران و کارگزاران دولتی و حکومتی و نظامی که با وجود اعلام وفاداری نسبت به رضاخان و خدمت در مجموعه حاکمیت همواره مورد سوءظن و خشم شاه بودند؛ در حالی که رضاشاه در واقع و یا در دنیای خیال تصور می کرد هر آن ممکن است از سوی آنان توطئه بر ضد او در حال شکل گیری باشد، این گروه پر شمار از رجال و کارگزاران نیز دائما در بیم و هراس از رضاشاه و دستگاه مخوف اطلاعاتی و امنیتی به سر می بردند. ۴- مدیران و هئیت تحریریه مطبوعات و نویسندگان کتب و نشریات که از همان نخستین ماه های کودتا تحت شدیدترین سانسورها و نظارت شهربانی قرار گرفتند و این روند تا پایان دوران سلطنت رضاشاه تداوم یافت. ۵- ایلات و عشایر که بلافاصله بعد از کودتا سیاست سرکوب آنان آغاز شد و تا پایان دوران سلطنت رضاشاه همواره از مهم ترین دغدغه های او به شمار می رفتند. ۶- و در نهایت عامه مردم که با توجه به فعالیت های داشتند همواره تحت مراقبت و فشار های بسیار از سوی شهربانی بودند.
تاسیس پلیس سیاسی
همگام با تمرکز امور سیاسی، سازمان های نظامی و انتظامی رو به توسعه نهاد و به مثابه یکی از پایه های اصلی رژیم به تدریج شئون مختلف حیات اجتماعی و سیاسی و حتی خصوصی افراد را تحت نظارت گرفت. مهم ترین این اقدام در زمینه، تاسیس پلیس سیاسی به وسیله آیرم بود که از آن با عنوان "اداره تامینات"، "پلیس سیاسی"، "اداره آگاهی" نیز یاد می شد، وی را می توان بنیان گذار پلیس سیاسی ایران به صورت سازمان داده شده با هدف تجسس و خبرچینی و پاپوش دوزی برای مردم به شمار آورد، آیرم در جوانی از افسران قزاق خانه و تربیت شده مدرسه صاحب منصبی بود؛ اما شم پلیسی نیرومندی داشت و با آمیختن این شم با هوش سرشار و روحیه خودپسندی و جاه طلبی خود در طی مدت کوتاهی ترقی کرد و به عنوان ندیم، مشاور، خبرچینی و همه کاره رضاشاه در راس قدرت، قرار گرفت و کسانی چون نصرت الدوله فیروز، تیمور تاش، سردار اسعد را از اوج قدرت به کنج زندان فرستاد. وی اداره سیاسی را به صورت مهم ترین و بزرگ ترین دایره شهربانی درآورد؛ از این زمان به بعد وحشت بی مانند در دل دولت مردان و مقامات کشوری و لشگری راه یافت و آنان را به عناصر منفعل و زبون مبدل ساخت. برای هر یک از مقامات ارشد و نمایندگان مجلس یک یا چند مامور مخفی تعیین گردید که همه روزه موظف بودند گزارشاتی از رفت و آمدها و مکاتبات و تلفن های ایشان به نظمیه ارسال کنند. سخت گیری های فراوان برای به دست آوردن اخبار داغ سبب می شد تا مامورین خفیه ناگزیر به جعل اکاذیب شود تا در مورد موضوعی که دغدغه آیرم و شخص شاه بود، خبر تهیه کنند گرچه پیش آیرم نیز در گاهی به تلاش مشابه ی مشغول بود؛ اما حجم اقدامات او چندان با عملکرد آیرم قابل قیاس نبود، زیرا بر اساس یک گزارش ساده مامورین خفیه شهربانی پرونده سیاسی بزرگی پدید می آمد. این پرونده سازی ها شعاعی به وسعت قلمرو کشور داشتند و علاوه بر مقامات عالی رتبه کشوری و روسای ادارات و ملاکین و منتفذین ولایات را نیز در برمی گرفت، آیرم هر روزه گزارشات مامورین سیاسی را نزد شاه می فرستاد و این اعمال ممکن بود به بازداشت و عزل و توقیف و مجازات های سنگین منتهی شود. اداره آگاهی شهربانی در دوره آیرم ماموران پر شماری را به خدمت گرفت و آن ها را در مناطق مختلف جامعه پراکند و بدین ترتیب تمام دوایر دولتی، وزارت خانه ها، مجلس شورای ملی و غیره مملو از جاسوسانی شد که هر روزه گزارشات خود را از فعالیت های افراد تهیه کرده و برای ریاست شهربانی ارسال می نمودند. بر اساس بسیاری از همان گزارشات مخفیانه که در مواردی متعدد چندان هم حقیقت نداشت، مخالفان حکومت و نیز رقبا و دشمن شخصی ریاست شهربانی و رضاشاه تحت تعقیب قرار گرفته، مجازات می شدند. بسیاری از رجال درجه اول کشور عمدتا بر اساس گزارشات مخفیانه اداره سیاسی مقصر شناخته شده، محاکمه و مجازات شدند. در واقع پلیس سیاسی با این روش که بر اساس گزارشات خلاف واقع بود رقبای خود تسویه حساب می کرد و بی گناهان بی شماری هدف این گونه اتهامات مبهم قرار گرفتند و بدون دلیل و یا اثبات جرم سال ها در زندان به سر می بردند که نه شهربانی دست از سر آن ها برمی داشت و نه دادگستری حاضر بود با صدور قرار، مجوز توقیف به شهربانی بدهد، زیرا توقیف آن ها در گزارشات روزانه به شاه اعلام شده بود و هیچ کس حتی مجلس جرات رسیدگی به این مسائل را نداشت؛ با نقض قانون اساسی و سلب مصونیت های مختلف از افراد و عدم نظارت به امور اجرایی و قضایی به استمرار این گونه اعمال خلاف قانون دامن می زد و در واقع مشوق و مروج آن بود. آیرم برای کنترل هر چه بیشتر مردم قوانینی برای مجالس ختم و سوگواری وضع کرد و مدت آن به دو ساعت تقلیل داد، ضمن آنکه در دوره او "قانون مجازات مقدمین علیه امنیت و استقلال کشور" تصویب شد که برابر آن عده زیادی در طول دوره رضاخان دستگیر و به اعدام، زندان و تبعید محکوم گردیدند.
← آموزش پلیس سیاسی
...
wikifeqh: دستگاه های_اطلاعاتی_دوره_پهلوی_اول