دستگاه

دستگاه (موسیقی)
اصطلاحی خاص موسیقی ایران. مجموعه کاملی از مجموعه آهنگ هایی که با نظمی خاص و پی درپی نواخته می شوند. موسیقی ایران شامل هفت دستگاه است که عبارت اند از شور، ماهور، چهارگاه، همایون، سه گاه، نوا، راست پنج گاه. هر دستگاه از آهنگ ها و گوشه های متعددی تشکیل شده که با ترتیب و نظم خاصی در کنار هم قرار گرفته اند. اولین هنرمندی که دستگاه های موسیقی ایرانی را به خط نت نوشت و آن را به شیوۀ علمی تجزیه و تحلیل علمی کرد، علینقی وزیری بود و برای هر دستگاه قوانین خاص آن و نیز گام آن را نوشت. (منظور از گام، دوری از نت ها در فاصله یک اکتاو یا چهارم و پنجم درست است که روی برخی درجه های آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است). وزیری اعتقاد داشت که موسیقی ایرانی به جای هفت دستگاه، پنج دستگاه دارد. او راست پنج گاه را جزو ماهور، و نوا را جزو شور می دانست. دقیقاً معلوم نیست که از چه زمانی موسیقی ایرانی از حالت مقامی به صورت دستگاهی درآمد، ولی احتمالاً از زمان این تغییر بیش از ۱۰۰ سال نمی گذرد. برخی معتقدند که تنظیم ردیف ها به صورت کنونی و دستگاهی آن را میرزا عبدالله انجام داده است ولی از این موضوع اطلاع دقیقی در دست نیست. در گذشته که موسیقی به شکل «مقامی» مطرح بود، هر مقام محدوده ای در حدود۴/۱ یا۵/۱ درست را شامل می شد. ولی امروز از کنار هم قراردادن مقام ها، دُوْری از نت ها با محدوده ای بیشتر از قدیم، استفاده می شود. برای نمونه اگر برای چهارگاه دوری از نت ها را در محدودۀ یک اکتاو در نظر بگیریم، ملاحظه خواهیم کرد که غیر از درجۀ دوم و هفتم آن، بقیه درجه ها یا نت ها، هر کدام شاهد گوشۀ خاصی است. مثلاً اگر گام چهارگاه را از پایۀ نت do در نظر آوریم: درجۀ اول آن شاهد خود چهارگاه، درجۀ سوم شاهد زابل، درجۀ چهارم شاهد مویه، درجۀ پنجم شاهد حصار، درجۀ ششم شاهد مخالف، و درجۀ هشتم شاهد مغلوب و منصوری است. این در مورد دستگاه های دیگر، البته در مورد هر یک با قوانین و ملاحظات خاص آن دستگاه، صادق است؛ و نیز اگر دُورِ گام ماهور را در فاصلۀ یک اکتاو و از پایۀ نتِ do در نظر آوریم: درجۀ اول آن، نت do، شاهد خود ماهور، Re یا درجۀ دوم شاهد گشایش و داد، نت fa یا درجۀ چهارم شاهد ماهورِ صغیر و حصار و ابول، نت sol یا درجۀ پنجم شاهد دلکش و شکسته، درجۀ ششم یا La شاهد خاوران و نیشابورک و درجۀ هشتم که خود do در اکتاو بالاتر است شاهد عراق و راک است. پشت سر هم اجرا کردن گوشه های ذکرشده، که هر یک، یک مقام نیز محسوب می شوند، را دستگاه ماهور می نامند. در مورد بقیۀ دستگاه ها و آوازها نیز همین وضعیت است. پس شاید بتوان این طور جمع بندی کرد که از کنار هم قرار دادن برخی مقام های موسیقی گذشته با سلیقه و آرایش خاص، دستگاه های موسیقی ایرانی به وجود آمده است. شاید اولین انگیزۀ تنظیم این گونۀ موسیقی، دست یافتن به نوعی رپرتوآر متنوع و جدید برای اجرا در مقایسه با رپرتوآرهای قبلی بوده است؛ که بعدها جزو سنت اجرایی موسیقی ایرانی درآمد. در کشورهای همسایه ایران و کشورهای دیگری که موسیقی ایران در آن ها تأثیرگذار بوده است، هنوز موسیقی را به شکل مقامی اجرا می کنند و نظام دستگاهی خاص موسیقی ایران است.