داروشناسی ابوریحان بیرونی

[ویکی فقه] ابوریحان بیرونی از نوجوانی علاقه زیادی به شناخت مواد دارویی و نام های آن ها داشته است و در طول زندگی تحقیقاتی در این باره انجام داد ولی فرصت تألیف و ارائه عالمانه آن ها را نیافت؛ تا این که در سن هشتاد سالگی با یاری دوست دانشمند خود ابوحامد احمد بن محمد نهشعی کتاب الصیدنة فی الطب را تألیف کرد.
ابوریحان ، به گفته خود، از نوجوانی به شناخت موادّ دارویی و نام های آن ها بسیار شائق بود و در طول زندگی، شخصاً و یا به یاری برخی از دوستان فاضل خود، مطالبی در باره آن مواد از منابع قدیم و هم روزگارِ خود (مآخذ بیرونی در دنباله مقاله) گرد می آورْد، ولی ظاهراً هرگز فرصت نیافت که مطالب گردآمده را به دلخواه و به شیوه عالمانه خود، بپردازد و تألیف و ارائه کند (چنان که، مثلاً، در مورد کانی شناسی کرده است)، تا این که در اواخر عمر که سنّش از هشتاد سال گذشته و تقریباً نابینا و ناشنوا شده بود، به یاری دوست دانشمند خود، ابوحامد احمد بن محمد نَهشعی (کذا؛ = «بَیْهقی» به گمان زریاب )، که هم در «لُغت» قوی بود و هم پزشکی را نزد استادان مبرّز آموخته و هم در آثار پیشینیان و متأخّران فحص کرده بود، معلومات او را به گردآورده های خود افزود و بدین سان ظاهراً پیش نویس تألیفی در صَیْدَنه (یا صَیْدَله؛ = داروشناسی ، داروسازی) را فراهم آورد. (درباره چند و چون همکاری نهشعی / بیهقی با ابوریحان به این منبع رجوع کنید ).بعید نیست که ابوسَهْل عیسی بن یحیی «المَسیحیّ الجُرجانی»، دانشمند دیگری که، گویا از بسیاریِ علاقه به ابوریحان، چند رساله به نام او نوشته بود، پیشتر در این زمینه به ابوریحان کمک کرده بوده باشد.از تألیف (یا پیش نویس تألیف) ابوریحان به عربی ، معروف به الصیدنة، (یا کتاب الصیدنة فی الطّب) متأسفانه فقط یک نسخه بسیار ناقص و مغلوط، مورّخ ۶۷۸، به استنساخ محمد بن ابراهیم تبریزی، معروف به غضنفر، باز مانده است (ش ۴۵، کتاب خانه غورشونلی زاده در شهر بورسَه (ترکیّه)؛ دیگر نسخه های موجود از روی آن نسخه یگانه نوشته شده است).
عیب های نسخه موجود الصیدنة
ترجمه و تحریری فارسی به قلم ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی (دهه سوم سده هفتم) از الصیدنه ابوریحان در دست است (چاپ ستوده و افشار) که، گرچه خود ناقص و مغلوط است، به وسیله آن می توان سَقَطات نسخه عربی را تعیین و بعض غلط های استنساخی و مشکلات آن را تا اندازه ای رفع کرد.در مقایسه با ترجمه ـ اقتباسِ کاسانی، نسخه عربی عمدتاً فاقد همه مدخل های حرف ر و بیش تر مدخل های حرف های ب/ پ، ج/ چ و ق است.کریموف در ترجمه روسی الصیدنة و، به تَبَع او، زریاب در چاپ متن آن، مدخل های ناموجود در متن عربی را از متن فارسی برگرفته و در ترجمه و چاپ خود گنجانده اند (درباره ترجمه فارسی آزاد کاسانی به دنباله مقاله رجوع کنید).بدین سان شمار مدخل های مختلط گوناگون (چه مدخل های اصلی عربی و فارسی و چه مدخل های ارجاعی یا ترادُفی) در چاپ زریاب بالغ بر ۱۱۳۱ شده است (به شمارش دقیق نویسنده حاضر).از مقدمه مشروحی که ابوریحان بر الصیدنة نوشته (بلکه املا کرده) است بر می آید که او تألیف مبسوطی را در باره مواد دارویی منظور می داشته است، ولی از روی یگانه نسخه عربی و ترجمه ـ اقتباس فارسیِ آن نمی توان حکم کرد که او موفق به چنان تألیف جامعی شده بود یا این که تألیفش تا اواخر عمر ناقص ماند.به هر حال، در نسخه موجود، علاوه بر افتادگی های مذکور، عیب دیگری دیده می شود، یعنی ناهماهنگی کمّی و کیفی در محتویات: بعض مدخل ها بسیار کوتاه (یک یا دو سه جمله) است (البته به جز مدخل های ترادفی، مثلاً: «ابن دَأیة، الغُراب»، «دُبّاء، هوَ القَرعُ الیابس»)، مثلاً اباغورس، اخیروس، اُذن الحِمار، و دبوط؛ برخی دیگر کمابیش مشروح تر است، مثلاً، اَفیون، تُفّاح و حُضُض، و بعض آن ها دو صفحه چاپی یا بیش تر را در بر گرفته است، مثلاً، ابنوس، اُترج و بیش (هر یک تقریباً دو صفحه)، صَبر (بیش از دو صفحه) و بَلَسان (تقریباً سه صفحه) (برای توضیح بیش تر درباره مدخل ها به دنباله مقاله رجوع کنید).
پژوهش های داروشناختی پیش از بیرونی
پیش از ارزیابی مساهمه داروشناختی بیرونی، لازم است که نظری به پژوهش های داروشناختی پیش از بیرونی (در حقیقت، مآخذ او) بیفکنیم.
← ریشه داروشناسی اسلامی
...