خدا

[ویکی فقه] آفرینندۀ جهان هستی را خدا گویند. فقها در باب هایی نظیر طهارت، صلات، حج، لعان، یمین، نذر، عهد و صید و ذباحه از احکام مرتبط با این عنوان سخن گفته اند و مفهوم محوری اغلب ادیان به ویژه ادیان ابراهیمی می باشد.
این واژه که معادل لفظ « اللّه » در عربی به کار رفته است، به ویژه در ترکیب، به معنای صاحب و مالک نیز به کار رفته است، مثل کدخدا به معنای صاحب خانه می باشد.
محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، ذیل «خدا»، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش.
به تصریح قرآن کریم، سرلوحۀ دعوت همۀ انبیا و پیامبران الهی بندگی خدا و دوری گزیدن از طاغوت است؛
نحل/سوره۱۶، آیه۳۶.
قسم،
جواهر الکلام ج۳۵، ص۲۲۷..
...

[ویکی شیعه] خدا، آفریدگار جهان و کامل ترین وجود، مفهوم محوری اغلب ادیان به ویژه ادیان ابراهیمی. مفاهیم و تعاریف گوناگونی از خدا در ادیان و مذاهب و ذهن اشخاص وجود دارد. میان اعتقاد به خدا و دینداری رابطه ناگزیری برقرار نیست و برخی مردم که به دین معتقد نیستند، به خدا باور دارند.
خدا در نظر شیعه، یگانه و سرمنشأ همه کمالات و علت هستی بخش همه موجودات است و ذاتی ازلی و ابدی دارد. هیچ موجودی شبیه او نیست. ذات او عین صفاتش است. واقعیتی بسیط و بی ماهیت است. نه در دنیا و نه در آخرت قابل دیده شدن نیست و دارای علم و قدرت مطلق است، در همه جا حضور و ارتباطی تام با مخلوقاتش دارد. وجود خدا و برخی صفاتش با حس و عقل و فطرت اثبات پذیر است؛ ولی کُنه ذات نامحدودش با حس و عقل محدود قابل ادراک نیست.
واژه «خدا» یا «خدای» از فارسی میانه xwaday به معنی «ارباب» و «پروردگار» و آن نیز برگرفته از واژه اوستایی xᵛaδāta-‏ به معنی «قائم به خود» یا «آفریدهٔ خود» است. .

[ویکی فقه] خدا (قرآن). خدا معادل واژه «الله» در عربی است که از ماده «اله»، به معنای «تحیر» است، زیرا عقلها در ذات او حیران است.
در روایتی از امام علی علیه السّلام آمده است: مفهوم «الله»، معبودی است که خلق در او حیرانند، به او عشق میورزند و الله، موجودی است که از چشمها پنهان و از افکار و عقول محجوب است. برخی دیگر، آن را به معنای معبود، مشتق از «اله» به معنای «عبد» و یا به معنای محجوب، از ریشه «لاه» دانسته اند. ریشه اصلی آن هر چه باشد، واژه الله، اسمی است که جز بر خدا اطلاق نمی شود، و ـ چنان که گفته شده ـ نام ذات واجب الوجود است که جامع تمام صفات کمال می باشد. این مدخل از گسترده ترین مدخلها در فرهنگ قرآن است و با توجه به اینکه مباحث کلی و خاص آن در مدخلهای توحید، اسما و صفات، و دیگر موارد متناسب آمده، بسیاری از عناوین ذیل آن به مدخلهای مربوط ارجاع شده است. در این مدخل از واژه های «الله»، «اله» و «رب» استفاده شده است.

خدا (فیلم ۱۹۸۹). خدا ( به هندی: Eeshwar ) فیلمی محصول سال ۱۹۸۹ و به کارگردانی کاسیناتونی ویسوانت است. در این فیلم بازیگرانی همچون آنیل کاپور، ویجایاشانتی، سعید جعفری، بهاراتی آچرکار، گلشن گروور ایفای نقش کرده اند.

ادیان و مذاهب جهان، به ویژه ادیان توحیدی، و علی الخصوص ادیان ابراهیمی، بر مبنای ایمان به وجود خدا شکل گرفته اند. الله در فرهنگ اسلامی با یَهُوَه در فرهنگ یهود، اهورامزدا در فرهنگ زردشتی، سه اقنوم یگانی در فرهنگ مسیحیت، و زئوس (خدای خدایان در فرهنگ یونان باستان) و برهما در آیین هندو، از نظر مصداق همسان است، اما از نظر مفهوم و صفات و هویت تفاوت دارد. عده ای از فلاسفه، در عین باور به وجود خدا او را ناشناختنی یا موجودی به کلی دیگر (متفاوت با ماسوی) می دانند. اینان از آن جهت خدا را ناشناختنی یا گروهی دیگر او را «به کلی دیگر» می شمارند که خدا معلوم علم انسانی، و متصور در ذهن انسان نمی شود.ادیان خداوند را آفریدگار یعنی آفرینندۀ جهان، انسان، و موجودات مجرّد (بدون موجودیت مادی) ازجمله فرشتگان می دانند و متکلمان ادیان توحیدی قائل به «خلق از عدم» هستند. اما بعضی از طریقت های عرفانی اصولاً قائل به رخداد آفرینش نیستند، و وجود «ماسوی الله» (هر آنچه جز خداوند وجود دارد) را فرآوردۀ تجلّی ذات و صفات خداوند می دانند (← خلقت). خدا واحد است، و حکمای اسلامی گفته اند که او واحد عددی نیست، یعنی نمی توان ذات او را که یگانه است، مانند عدد «یک» تلقی کرد. زیرا یک محصور بین صفر و ۲ است و خداوند محصور نیست و تنها بی نهایت بالفعل است که بشر می شناسد. خدا قبل از بقای هرچیز وجود داشته (ازلی یا قدیم) و بعد از فنای هرچیز هم وجود خواهد داشت (ابدی، و جمعاً سرمدی). هر آنچه هست و هستی دارد با واسطه یا بی واسطه وجودش را از خدا گرفته است، از همین رو خدا را علت العلل نامیده اند. چند گونه اعتقاد به خدا در ادیان یا طریقت های عرفانی یا مکاتب فلسفی مطرح است: ۱. خدای توحیدی چنان که در ادیان ابراهیمی هست؛ ۲. خدایی که در دئیسم مطرح است یعنی قول به وجود خدای واجب الوجود یا علت العلل و آفرینشگر، بدون اعتقاد به دین (خداشناسی بدون اعتقاد به نبوت) چنان که بعضی از فیلسوفان قرن هفدهم و هجدهم اروپا بر این باور بودند. از نظر تاریخ فکر دینی هربرت چربری (۱۵۸۳ـ۱۶۴۸م) مبتکر این نوع خداشناسی شمرده می شود. ولتر و کمابیش هیوم و کانت را هم می توان از متفکران بزرگ این شیوۀ خداشناسی به شمار آورد. ۳. خدای متشخص یعنی خدا یا خدایانی که هویّت و تشخص انسان وار دارند. ۴. خدای غیر متشخص و بی هویت، خدایی که با وجود و موجودات سرشته است و فاقد هویت انسان وار است. ۵. خدایی که در «همه خدایی» (پانتئیسم، وحدت وجود) مطرح است. در این تعریف، نباید گفت فی المثل حلاج هم خداست، باید گفت خدا حلاج هم هست. ۶. خدایی که در «همه در خدایی» (پان آنتئیسم) مطرح است. یعنی وجود جهان ازجمله انسان، غوطه ور در وجود خداست. ۷. خدای مترفّع از وجود، یعنی خدایی که وجودش هیچ گونه همانندی با سایر موجودات ندارد، مگر از نظر صرفِ بودن، مانند وجود بین الاذهانی عدد ۱، و نه و وجود عینی و خارجی یک سیب. پل تیلیخ (۱۸۸۶ـ۱۹۶۵) از متفکران غرب، و میرزا مهدی اصفهانی (۱۳۰۳ـ۱۳۶۵ق) از متفکران و پیشروان مکتب تفکیک از زمرۀ معتقدان به این نظرگاه اند. ۸. قول به این که خدا هستی است، نه هستی مند، یا به تعبیر دیگر وجود است، نه موجود. از آن جا که وجود، وجود دارد، پس خداوندی که همان وجود است، وجود خواهد داشت. چنین خدایی ثابت است و نیاز به اثبات ندارد. در این صورت هستی مطلق است و مطلق هستی است و وجودش از منظر عرفان و فلسفه یکسان خواهد بود. در این قول یا تعریف، از یک معضل فلسفی ـ منطقی پرهیز می شود، و آن این است که بعضی از حکمای قدیم و جدید شرق و غرب (مخصوصاً کانت) گفته اند که وجود، محمول قرار نمی گیرد. خدای توحیدی که ابراهیم ابوالانبیا با سلوک خود در تأمّل و تماشای بت، سپس ستاره، سپس ماه، سپس خورشید، سپس نفی هرچه از این دست به آن رسید، خدایی است که اسماء و صفات دارد که به آن خواهیم پرداخت. از سوی دیگر، می توان گفت که بحث دربارۀ وجود خداوند شش منظر مختلف دارد: ۱. خداشناسی دینی؛ مأنوس ترین و مشهورترین منظر رهیافت ادیان است. اغلب ادیان، پیامبر دارند، و کتاب مقدس. پیامبران انسان های والایی هستند که خداوند آنان را از میان یک قوم برگزیده و پیام الهی را که اصل آن دربارۀ حقیقت و واقعیت جهان غیب و در مرکز آن خداوند است، می رسانند؛ همچنین وحدت او و اسماء و صفات نیکوی او را، و تحقق رستاخیز یا قیامت در جهان آخرت را؛ نیز تشریع انواع عبادت ها و نظارت خداوند بر کل آفرینش و کردار و نیّات انسان ها و ربوبیّت و قیومیّت او. این گونه خداباوری که جمعی و اجتماعی است و غالباً در سنین نوجوانی (سن عقل و تکلیف، همزمان با بلوغ زیستی) رخ می دهد عمدتاً دیانت نقلی یا سمعی است، اگرچه عقل نیز در آن مدخلیت دارد، ولی انس با عقاید جمعی و رفتار اجتماعی در این شیوه از دیانت، بر عقل ورزی فردی و فلسفی گونه غلبه دارد. دیانت عقلی عبارت است از مجاب شدن عقل انسان با دلایل اثبات وجود خدا. بررسی وجود خداوند در حوزۀ هر یک از ادیان که دین شناسی تطبیقی می طلبد از مجال این مقال فراتر است. تنها می توان گفت که خداوند در کتاب های مقدس، به ویژه قرآن، دارای صفاتی است مانند رحمان، رحیم، خالق، رازق (یا خلّاق و رزّاق) و عالم/علیم، قادر/قدیر، سمیع، بصیر، حی، مرید، فعال مایشاء، که سنتاً او را دارای ۹۹ نام نیک (اسماء الحسنی) می دانند، اگرچه در قرآن ۱۲۶ و در احادیث شیعه تا ۹۹۹ نام نیز برای او برشمرده اند (در دعای معروف جوشن کبیر). همچنین در کتاب های مقدس، وجود خداوند مسلّم گرفته شده و دلیلی برای وجود او، جز تا حدودی بیان گستردۀ برهان نظم و توجه و تذکر دادن به نشانه های بارز و آشکار خدا در سرتاسر آفرینش (در قرآن) اقامه نشده است. برهان نظم چنین است که طرح و تدبیری که در وجود انسان و کیهان است، بسیار ظریف و دقیق و سنجیده و حساب شده و حتی شگفت انگیز است، لذا نمی تواند بدون طرّاح یا مدبّر باشد (← اتقان_صنع،_برهان). نکته دیگری که دربارۀ خداشناسی دینی باید گفت ـ و همین نکته است که آن را از خداشناسی فلسفی و کلامی متمایز می گرداند ـ این است که در خداشناسی فلاسفه، خداوند در رأس سلسله علت و معلول می نشیند و به وجودآورندۀ خلایق و هستی بخش کاینات است امّا رابطه ای بین او و انسان، که پاسخگوی نیازهای روحی و عاطفی و معنوی او باشد، برقرار نمی شود. این نوع خداشناسی با تمام اهمیتی که دارد تنها عقل آدمی را اقناع می کند ولی خشک و بی روح است و عاطفه ای را برنمی انگیزد و چنگی در دل ها نمی افکند و احساسی را به هیجان درنمی آورد و روح معناجوی آدمی را ارضاء نمی کند. امّا در خداشناسی دینی، خدا در لحظه لحظۀ زندگی آدمی حضور و دخالت دارد و کشش و جاذبۀ ارتباط با او همۀ عرصه های حیات انسان را دربر می گیرد. در خداشناسی مؤمنانه آدمی با خدا رابطه ای شگفت دارد. گویی حضور پراحتشام خدا را در عرصۀ قلب و روح خود می بیند و جذبه های تجربۀ دینی را با تمام وجود احساس می کند. با وی سخن می گوید، از او حاجت می طلبد، به او توکل می کند و درپی خشنودی او می گردد، با یاد او انس می گیرد و عذر تقصیر به درگاهش می برد و از انابت به او غرق در آرامشی آمیخته با رضایت می شود و سرانجام، به رستگاری می رسد. ۲. خداشناسی متکلمانه؛ متکلمان یا متألّهان (در علم کلام و الهیات) کسانی اند که برای دیانت و تدیّن دلایل عقلی و فلسفی می آورند و از حریم دین خود دفاع عقلانی می کنند، یا برای هر یک از اعتقادات، توجیهات و استدلال های عقلی یا فلسفی گونه به دست می دهند. ۳. خداشناسی فیلسوفانه و فلسفی؛ وجود خدا و سعی در اثبات آن، از آغاز جزو مسائل مهم فلسفی، در تاریخ اندیشه و اعتقاد بشری بوده است. فیلسوفان اگر دین باور و دین ورز باشند، اقلام اعتقادی حوزۀ فکر و فلسفۀ خود را به آسانی مؤمنان متعارف یا حتی متکلمان، نمی پذیرند. در تاریخ فلسفه بیش از دَه دلیل عمده در اثبات وجود خداوند که فیلسوفان طرح و شرح کرده اند، آمده است. ازجملۀ آن ها می توان به این براهین اشاره کرد: برهان وجوب و امکان (برهان کیهان شناختی) و آن این است که هرچه در عالم هست، ممکن و معلول است و سلسلۀ ممکنات باید به ناچار به موجودی برسد که از جنس ممکنات نیست، بلکه پدیدآورندۀ ممکنات است (← برهان_وجوب_و_امکان). یک دلیل دیگر که در تاریخ فلسفۀ غرب و شرق برای اثبات وجود خدا اقامه شده است، دلیل وجودشناختی است، که بهترین بیان آن در تاریخ فلسفۀ غرب از آنسلم، و در تاریخ فلسفۀ شرق اسلامی، به صورت کامل تر و بدیع تر، از ملاصدرا است و به برهان صدیقین معروف است (← برهان_صدیقین). دلیل دیگر، دلیل «اجماع عقلا و علما» نام دارد و شرح آن از این قرار است که اگر هزار نفر از برجسته ترین علمای هر رشتۀ علمی و فنی هر دوره از ادوار تاریخی ـ فرهنگی بشر ازجمله عصر حاضر، از میان برجسته ترین دانشمندان و متفکران چند هزار سال تاریخ مدوّن انسانی را انتخاب کنند، و در عقیدۀ دینی آنان تفحص کنند به این نتیجه خواهند رسید که اکثریت عظیمی از آن ها به وجود خداوند ایمان دارند. صورت قیاسی این برهان که البته تجربی است، از این قرار است: اجماع علما و عقلا (یا گروهی بسنده از نمایندگان آن ها) خطا نمی کند؛ اینک اجماعی از علما و عقلا را داریم که اعتقاد به وجود خدا دارند؛ نتیجه این می شود که نمایندگان عقل جمعی در این که به وجود خدا اعتقاد دارد، به راه خطا نرفته است. اگر در قوّت این برهان و ارزش منطقی آن ایرادی باشد، در پاسخ می توان گفت اگر این نمایندگان از میان علما و متفکران برجستۀ چهار پنج هزار سال علم و فرهنگ بشری، اعتقاد به وجود خدا نداشتند، آیا باز هم معترضان می گفتند این برهان قوت منطقی ندارد؟ به بیان دیگر این جزو مسلمات منطق است که هر گزاره یا خودش درست است یا عکسش. در این جا اگر خود این نتیجه درست نباشد، لاجرم باید عکسش درست باشد؛ یعنی این قول که اجماع نمایندگانِ کافی از علما و متفکران بشر در طی تاریخ فرهنگ به خطا رفته است یا می رود و این با مشاهده و عیان، و حق و واقع سازگار نیست. پس این برهان تجربی، صدق تجربی دارد. در نهایت اگر بگویند محال عقل نیست که هزار تن از نمایندگان علم و عقل اعصار و قرون بر خطا رفته باشد، در پاسخ خواهیم گفت اگر احتمال بسیار ضعیف بر خطای آنان وجود داشته باشد، هزاربار احتمال خطای فرد معترض به این نتیجه گیری وجود دارد. تازه فرد معترض، بعید است که همپا و همتای علمی و عقلی یکی ـ فقط یکی ـ از میان آن هزار تن باشد. دلیل کوتاه فلسفی دیگر آن است که از هیچ (عدم) هیچ پدید نمی آید. حال جهان وجود دارد. جهانی که وجود دارد، یا باید از هیچ پدید آمده باشد که طبق گزارۀ اول نادرست است، یا از چیزی. طبعاً پاسخ درست این است که این جهان از چیزی پدید آمده است. این چیز یا موجود، بر وفق منطق، یا باید ممکن باشد، یا ممتنع یا واجب. اما ممکن الوجود نیست زیرا ممکن در وجود نهایتاً باید به فرا ـ ممکن وابسته باشد. ممتنع هم نیست زیرا ممتنع تعبیر دیگری از «هیچ» است. لاجرم شق آخر از سه شق ممکن در منطق بشری این است که آن موجود واجب الوجود است. حال این می ماند که ثابت شود که این موجود واجب، یکی است و آن، خداست. در این جا باید از برهان تمانع استفاده کرد که «شریک باری» یعنی دو واجب الوجود نامتناهی ممکن نیست (← تمانع،_برهان) و پس از اثبات وحدت او، با کمک ادلۀ دیگر صفات الهی را ثابت کرد. ۴. خداشناسی عارفانه یا عرفانی؛ خدای عارفان، نه از طریق عقل و تعقل فلسفی، بلکه از طریق درک فرا ـ عقلی، و شهودی (اشراقی) شناخته می شود. خدای عارفان از طریق عشق عرفانی و تأملات مجذوبانه یافته می شود؛ و خدای عارفان وحدت وجودی است، یعنی در عرصۀ هستی یک وجود یا موجود بیشتر نیست و او هم خداست، و تعینات، جلوه ها یا تجلیات اوست که از او جدا نیست. مانند دریا و موج، که دریا، سرجمع موج هاست، بی آن که بتوان به یک موج واحد دریا گفت. گفتنی است که خدای عارفان، ماسوی را (که ماسوی یا جدا بودنشان اعتباری و مفروض است) با تجلی های خود پدید آورده است. یعنی در عرفان، چه اسلامی چه انواع دیگر، هستی جز خدا و تجلیات او نیست. لَیْسَ فِی الدّارِ غیرُه دَیّار. چنان که دریا، عین موج است و عرفا در شناخت خدا استدلال نمی کنند، بلکه بر شهود قلبی تکیه می کنند. چنان که پاسکال که خود از یک شب شگرف تجلی در کتاب اندیشه هایش سخن می گوید، گویی از جانب همۀ عارفان تاریخ می گوید: «دل برای خود دلایلی دارد که عقل از آن خبر ندارد». ۵. خداشناسی حکمت الهی (تئوسوفی)؛ حکمت الهی یا تئوسوفی آمیخته ای است از دیدگاه و رهیافت فلسفی و عرفانی. شاید حکمت متعالیۀ ملاصدرا را که در چهار قرن اخیر، پس از صورت بندی اش در کتاب اسفار او، ارجمندترین مکتب عرفانی ـ فلسفی در ایران و جهان اسلام است، بتوان مکتبی در همین رهیافت و راهبرد به شمار آورد. مهم ترین بیان ملاصدرا دربارۀ خداوند این قول اوست: بسیط ُالحقیقةِ کلُّ الاشیاء و لَیس بواحدٍ منها (بسیط الحقیقه همه چیز است، بی آنکه یک چیز/موجود واحد از میان آن همه باشد) ۶. خداشناسی علمی؛ برخلاف تصور بسیاری از مردم، علوم طبیعی دربارۀ خداوند، نفیاً و اثباتاً حرف و حکمی ندارد و اگر بعضی از دانشمندان، مانند اینشتین یا پلانک، یا فوئرباخ یا فروید حرفی دربارۀ خدا زده باشند، به حساب نظر شخصی آن ها گذاشته می شود، نه به حساب علم. دعاوی دین و امور اعتقادی را باید در حوزۀ خود دین و شاخه هایی چون فلسفۀ دین، جامعه شناسی دین، روان شناسی دین، نیز در الهیات یا علم کلام و با قواعد و موازین آن ها بررسی کرد. حاصل آن که نه علمی از علوم، متصدی خداشناسی است، و نه خداشناسی به صورت علمی از علوم درآمده است. آنچه معمولاً خداشناسی علمی نامیده می شود استفاده از علوم در اثبات نظم و اتقان و هماهنگی و تدبیر در جهان آفرینش است که این خود مقدمۀ (صغرای) برهان نظم یا اتقان صنع است که در واقع دلیلی فلسفی است و به همین دلیل از آن به عنوان دلیل علمی ـ فلسفی نیز یاد می شود. البته از قرن بیستم رفته رفته، معرفتی به نام «علم دین» در حال تکوین است که از تاریخ ادیان و روش هایی چون پدیدارشناسی دین و روان شناسی و جامعه شناسی دین هم مدد می گیرد. اینک این نکته باقی مانده است، که بنیاد خداشناسی انسان چیست، یا بشر ـ قطع نظر از پیام آوری پیامبران، یا استدلال های عقلی و فلسفی ـ چگونه گرایش به خدا پیدا کرده و پی به وجود او برده است؟ در پاسخ چند نکته را که مجموعاً یک معنای جامع می سازد، می توان گفت: ۱. انسان همان گونه که هوش ورز و مدنی بالطبع و ابزارساز و موجودی اقتصادگرا و سیاست گراست، دین ورز هم هست (قول میرچا الیاده)؛ ۲. حس و درکی غریب که مستقل از عقل و متفاوت با آن است، نسبت به امر قدسی و مینوی دارد (قول اوتو)؛ ۳. گاه به او تجربۀ دینی دست می دهد که امری شهودی است و سپس عقل آن را تحلیل و تعبیر می کند. ۴. این که در اغلب انسان ها نوعی اراده و گرایش بی اختیار به ایمان (قول ویلیام جیمز) وجود دارد؛ ۵. سرانجام، انسان که به انگیزۀ فطرت در برابر هر پدیده ای از علت آن می پرسد، در برابر جهان با عظمت پیرامون خود نیز سؤال از علّت می کند و درپی سرچشمه و آفریدگار آن می گردد. این ها، پس از بسط و گسترش یافتن، مجموعاً زمینه ساز اعتقاد به خداست.