حمزه نامه

دوران طلایی نقاشی ایرانی در عصر مغولان ایران، یعنی جانشینان چنگیز آغاز می گردد. ایلخانیان مغول در ایران بدون توجه به سختگیری های مقامات مذهبی بغداد، نقاشان ایرانی را تشویق کردند که کتب فارسی را مصور سازند. دوره نخستین اعتلای نقاشی ایران عصر سلطان حسین بایقراست. بابر و فرزندش همایون، مانند پسرعموهای ایرانی شده خود، یعنی شاهزادگان تیموری که در ایران سلطنت کردند، به هنر ایرانی علاقه بسیار داشتند. دقت و توجه بابر در تدوین کتاب بابرنامه که به راستی از لحاظ هنر توصیف کم نظیر است، دلیل بر این مدعاست. مسافرت همایون به ایران و مشاهده توجه خاص شاه تهماسب به هنرمندانی که جانشین بهزاد و همکارانش شده بودند، وی را بر آن داشت که در صورت امکان یک یا چند نفر از هنرمندان ایرانی را با خود به افغانستان و هند ببرد. بدیهی است شاه تهماسب حاضر نبود که مهمانش چنین کند و می خواست که هنرمندان در دستگاه صفوی بمانند. اما وعده های همایون و . . . ، سبب شد که دو نفر از استادان به نام هنر ایران وارد دربار همایون شوند، میرمصور با دریافت هزار تومان پیشکش در سال 924 خورشیدی ( 1545 میلادی ) به همایون پیوست. میرمصور، پسر جوان و هنرمند خود، میرسید علی را نیز همراه برد. قدیم ترین و به عبارت بهتر، نخستین نقاشی سبک مغولی یا هند ـ ایران که اکنون در دست است، توسط همین میرسید علی تهیه شده و اکنون در موزه بریتانیا موجود است. این تصویر قطع بزرگی دارد ( هر طرف 125 سانتیمتر ) و روی پارچه کشیده شده است و با این که کاملا ایرانی و صفوی است، نقاش برای خوشامد پادشاه سعی کرده است که به تن شخصیت های موجود در تصویر، لباس مغولی تیموری بابری بپوشاند. 3 چهار سال بعد در 928 خورشیدی ( 1549 میلادی ) خواجه عبدالصمد، نقاش دیگر دربار صفوی نیز به خدمت همایون وارد شد. این دو نفر، میرسید علی و عبدالصمد، به تناوب مدیریت کتابخانه همایون را که حتی در سفر نیز همراه می برد، برعهده داشتند. قدیم ترین کار عبدالصمد، تصویری است که از اکبر جوان، فرزند همایون ترسیم شده است. درین تصویر اکبر در حال تقدیم یک نقاشی به پدرش همایون دیده می شود. این نقاشی اکنون در کتابخانه کاخ گلستان در تهران است. 4 همایون در سال 934 خورشیدی ( 1555 میلادی ) به اتفاق این نقاشان وارد دهلی شد. در دهلی نیز اقامت وی و حیات وی بسیار کوتاه بود. یک سال پس از ورود به دهلی وفات کرد. بنابراین احتمال این که حمزه نامه در عهد همایون آغاز شده باشد بسیار کم است.
بنابراین می توان گفت که این مکتب هنری در عهد همایون بوجود آمد. اما در زمان « اکبر» گسترش یافت و با خلق آثار جدید، موجودیت خود را اعلام داشت. اکبر، با وجود علاقه ی زیادی پدرش، نتوانست شخص دانشمند و دست کم با سوادی بشود اما به شنیدن کتاب هایی که برایش می خواندند، علاقه فراوان داشت و با توجه کامل به محتوی این کتاب ها، در طول حیات خود، به علم و دانش بشری و روابط اجتماعی ملل بصیرت کامل یافت. وی تمام آثار کلاسیک ایران را که برایش خوانده بودند می شناخت. 5 ولی در میان تمام آثار، حمزه نامه فارسی را خیلی دوست داشت و بارها برای درباریان خود مانند یک قصه گوی حرفه ای داستان های مختلف حمزه نامه را از حفظ نقل می کرد. به موجب هر سه کتاب بزرگ تاریخ عصر اکبر : آیین اکبری، تاریخ فرشته و مآثر الامرا، تهیه کتاب حمزه نامه در عهد اکبر و به فرمان وی صورت گرفته است و در دوازده جلد و حاوی 1400 نقاشی بوده است. 6 و طبق نوشته عبدالقادر بدائینی مورخ معاصر اکبر، امکان تهیه کتاب و حتی شروع نقاشی آن در عهد همایون وجود ندارد. 7
بنابراین تهیه حمزه نامه باید در سال 955 خورشیدی ( 1567 میلادی ) آغاز و در سال 962 خورشیدی ( 1582 میلادی ) به طور حتم خاتمه یافته باشد. تهیه حمزه نامه 15 سال طول کشید، تمام نقاشی های حمزه روی پارچه کشیده شده و اندازه آن ها2/76×93/60 سانتیمتر بوده است. بدائینی می نویسد که در سال 961 خورشیدی ( 1582 میلادی ) که سال 28 سلطنت اکبر بود، جشن مفصلی برپا شد و در این مراسم تعداد زیادی تصاویر که روی پارچه کشیده شده بود آویخته شد. آن چه که از حمزه نامه برجای ماند نیز دارای همین خصوصیات می باشد. . .
هنرشناس چک « تابور هاجک»8 درباره سبک نقاشی کتاب های مصور عهد اکبر می نویسد که نقاشان ایرانی و هندی هنگام تهیه تصاویر داراب نامه ( لندن ) شاهنامه ( مونیخ ) و تیمورنامه ( بانکی پور ) ، یک دوران خلق و پرهنر را طی کردند. در این دوارن، هنرمندان کوشش داشته اند که حتی الامکان از تقلید دواسلوب مختلف هندی و ایرانی پرهیز کنند واسلوب جدیدی را خلق کنند، این دوران تا سال 969 خورشیدی ( 1590 میلادی ) طول کشید.
روش نقاشی های حمزه نامه در صفحات اولیه، خیلی شبیه به مکتب صفوی ایران است و به تدریج نقاشی ها خود را از زیر بار این نفوذ و تاثیر شدید رها می سازند و هنرمندان، تحت تاثیر مکتب های هند قرار می گیرند. مثلا اگر نمونه ای را که بازیل گری انتخاب کرده ( از مجموعه خانم زاره سویس: Maria Sarre - Herman, Oscond ) و صحنه ای از تیراندای مهردخت دختر ایرای را نشان می دهد مورد بررسی قرار دهیم، نفوذ شدید مکتب جنوب مرکزی هند ( دکن ) در طرح جنگل و درخت ها کاملا هویداست ساختمان ها شبیه قصر سن ستیک در گوالیور ( در جنوب دهلی و آگرا ) ساخته شده اند و مسجدی که در تصویر دیده می شود، شبیه مسجد احمدآبا . . .