حق ارتفاق

[ویکی فقه] حق ارتفاق (فقه). حق انتفاع از مباحات عمومی را ارتفاق گویند. از آن به مناسبت در باب هایی مانند صلح، شرکت و احیاء موات سخن رفته است.
ارتفاق عبارت است از حق بهره مندی از مباحات عمومی مانند راه ها، خیابان ها، مساجد و میدان ها.

استفاده از اماکن عمومی
استفاده از اماکن عمومی برای همگان جایز است.
جواهر الکلام ج۳۸، ص۸۱-۸۳.
از اقسام اقطاع، اقطاع رفاق است؛ بدین معنا که حاکم اسلامی مکانی از راه ها یا محل اجتماع مردم را به کسی اعطا کند. فایدۀ این کار، حق ارتفاقی است که شخص پیدا می کند و با رفتن او، دیگری نمی تواند جایش را تصرف کند.
تذکرة الفقهاء (ق) ج۲، ص۴۱۱
...

حق ارتفاق حقی است برای شخص، در ملک دیگری.
ارتفاق در لغت به معنای تکیه کردن بر آرنج، از چیزی یاری گرفتن در رفاقت کردن است. [ ۱]
در اصطلاح حقوقی نیز حق ارتفاق عبارت از حق ملکی در ملک دیگری است، برای کمال استفاده از ملک دارنده این حق. حقوقدانان در تعریف حق ارتفاق می گویند، حق ارتفاق حقی است که به موجب آن صاحب ملکی به اعتبار مالکیت خود، می تواند از ملک دیگری استفاده کند. مانند حق عبور، یا ناودان یا حق داشتن پنجره؛ مثلاً کسی برای آبیاری یا رفتن به ملک خود، می تواند از ملک دیگری عبور نماید. این حق از آثار مالکیت است. [ ۲] [ ۳]
• حق ارتفاق قائم به ملک است و اختصاص به زمین دارد؛ یعنی اینکه به سود مالک زمین خاصی برقرار می شود و هر کسی که مالک زمینی شد، می تواند از این حق استفاده کند و به طور معمولی حق ارتفاق در دو زمین متصل و نزدیک به هم به وجود می آید.
• حق ارتفاق تابع ملک و فرع بر مالکیت زمین است؛ به این معنی که نمی توان آن را جداگانه به دیگری انتقال داد، و همواره با زمین منتقل می شود.
• حق ارتفاق دائمی است؛ اگر چه مالک می تواند برای مدت محدودی برای دیگری حق ارتفاق ایجاد کند.
• حق ارتفاق قابل تقسیم نیست؛ منظور این است که اگر حق ارتفاق به سود ملکی مشاع ( مشترک ) برقرار شده باشد، پس از تقسیم ملک، حق ارتفاق فقط به سود یکی نخواهد بود، و هر کدام به طور مستقل حق استفاده از این حق را خواهند داشت همان طور که ماده ۱۰۳ قانون مدنی بیانگر آن است. [ ۴]
به طور کلی می توان فرقهای حق ارتفاق و حق انتفاع را در موارد ذیل بیان کرد:
• حق ارتفاق اختصاص به غیرمنقول دارد؛ ولی حق انتفاع ممکن است به مال منقول یا غیرمنقول اختصاص یابد.
• حق ارتفاق برای ملک است ولی حق انتفاع برای شخص.
• حق ارتفاق دائمی است لیکن حق انتفاع جز در موارد خاص، موقت است.
حق ارتفاق با شیوه های ذیل ایجاد می شود:
• قرارداد؛ که به طور معمول حق ارتفاق با همین شیوه ایجاد می شود همانطوری که ماده ۹۴ قانون مدنی در این زمینه مقرر می دارد که صاحبان املاک می توانند در ملک خود هر حقی را که بخواهند نسبت به دیگری ایجاد کنند. پس مالک زمین و ملک می تواند، با قراردادی حق عبور یا حقوق دیگری را به شخصی واگذار کند.
• قانون؛ ممکن است حق ارتفاق ناشی از حکم مستقیم قانون و مربوط به وضع طبیعی املاک باشد؛ مثلاً زمینی که بالاتر از زمین دیگر است، بر حسب طبیعت که قانون نیز آن را محترم می شمارد؛ دارای حق ارتفاق برای فاضلاب و آب باران نسبت به زمین پائین تر است[ ۵]
• ممکن است بدون قرارداد یا بدون حکم قانون نیز از طریق اذن در استفاده به عنوان ممر و مجری در ملک دیگری، حق ارتفاق به وجود بیاید. بشرطی که از زمان اذن مدت زیادی گذشته باشد و این حق در ملک برای دیگری تثبیت گردد.

حقّ عینی و از مصادیق مالکیت که فقط در اموال غیرمنقول برقرار می شود. مطابق مادۀ ۹۳ قانون مدنی، حقی است که شخص نسبت به ملک متعلّق به دیگری دارد، مانند حقّ عبور از ملک دیگری برای رسیدن به ملک خود (← حق ّالعبور)، یا حق مجری برای این که نهری را در ملک دیگری بکشد تا آب را به ملک خود برساند، یا حق الشُّرب. حقّ ارتفاق، پس از استقرار، متعلق به صاحب حق است و کیفیت استفاده از این حق، تابع قراردادی است که بین او و مالکِ ملکِ دیگر منعقد شده است (مادۀ ۹۴ قانون مدنی)، بنابراین، اولاً هرگاه ملکی به صورت جزئی یا کلّی، به کسی منتقل شد و برای آن ملک حق ارتفاقی در ملک دیگر یا در جزء دیگر همان ملک وجود داشت، آن حق ارتفاق به حال خود باقی می ماند، مگر این که، خلاف آن تصریح شده باشد (مادۀ ۱۰۲ قانون مدنی)؛ ثانیاً مخارجی که برای تمتع از حق ارتفاق لازم باشد برعهدۀ صاحب حق است، مگر این که، بین او و صاحب ملک، برخلاف آن قراری شده باشد (مادۀ ۱۰۵ قانون مدنی)؛ ثالثاً تصرفات صاحب حق ارتفاق در ملک دیگری باید به اندازه ای باشد که قرار داده اند یا به مقدار متعارف و آنچه ضرورت انتفاع اقتضا کند است (ماده ۱۰۷قانون مدنی). در حقوق انگلستان، حق عبور از استفاده طولانی مدت، با تفویض خاص و یا به موجب قانون برقرار می شود. این حق در نقشه های قطعی نزد مقامات محلی بایگانی می شود.