حزب اجتماعیون اعتدالیون

[ویکی فقه] حزب اجتماعیون اعتدالیون، از نخستین احزاب سیاسی در ایران ، در آغاز مشروطه بوده است.
نامهای دیگر آن، «اعتدالی» و «اعتدالیون» بود. زمینه تشکیل این حزب، به فعالیت گروه میانه رو در دوره اول مجلس شورای ملی (۱۳۲۴ـ۱۳۲۶) بازمی گردد، ولی در عمل پیش از گشایش مجلس دوم، با هدف مقابله با اقدامات گروه تندرو (دموکراتها)، تشکیل شد ( (که پیدایش حزب را بعد از افتتاح مجلس دوم دانسته اند). از جمله اعضا و هواداران برجسته حزب ، سیدعبداللّه بهبهانی، سیدمحمد طباطبایی، سردار محیی، محمدولیخان سپهدار تنکابنی، ناصرالملک و عبدالحسین میرزا، از چهره های ساخص خاندان فرمانفرما، بودند. بهار از محمدصادق طباطبایی، علی محمد دولت آبادی، علی اکبر دهخدا، قوام الدوله شکراللّه خان و حاج آقای شیرازی به عنوان رهبران حزب نام برده است؛ ولی به گفته ملکزاده، مرتضی قلی خان نائینی در مجلس، رهبر حزب معرفی شد، گرچه رهبر واقعی آن محمدصادق طباطبایی بود. اِعظام قدسی نیز حاج آقای شیرازی را رهبر حزب خوانده است. آبراهامیان ، باتوجه به ترکیب رهبری، حزب اجتماعیون اعتدالیون را نماینده اشراف زمین دار و طبقه متوسط سنّتی شمرده است. از تشکیلات اجتماعیون اعتدالیون اطلاعی در دست نیست. منصوره اتحادیه، بر پایه برخی اسناد خانواده انصاری، قائل به وجود شعبه های فعال حزب در کرمان ،اصفهان ،تبریز ،مشهد ،مازندران ،اراک و کرمانشاه است. نخستین مرامنامه حزب، که در هفت مادّه منتشر شد، با انتقاد محمدامین رسول زاده، نظریه پرداز دموکراتها، مواجه گردید. او با اعیان و اشراف خواندن اعضای حزب، به نام و طبقه اجتماعی حزب حمله کرد. در پاسخ به این انتقاد، مرامنامه مفصّل حزب، با محورهایی چون عدالت، آزادی، اصلاحات، روابط خارجی و سیاسات بین المللی، تعدیل میزان ارزاق، منع انحصار، دیانت، و اخلاق، در ۴۹ فصل منتشر شد
ترجمان حزب
نشریه های انقلاب، شوری وقت، و مجلس ترجمان (ارگان) حزب بودند. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم موفق به کسب برتری در قیاس با دیگر احزاب، به ویژه حزب دموکرات، شد. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم، ۳۶ عضو داشت و به سبب داشتن «روش ملایم تر» و مخالفت با «کشتن و از میان بردن مستبدان و ارتجاعیها»، روحانیان و اعیان و بیش تر نمایندگان مجلس ، هوادار یا عضو این حزب شدند. ریاست وزرایی سپهدار اعظم، محمدولیخان تنکابنی، و نایب السلطنگی ناصرالملک، دو تن از حامیان حزب اجتماعیون اعتدالیون، نیز دیگر عامل برتری حزب بود. اجتماعیون اعتدالیون، در مقابل حزب دموکرات، با احزاب «اتفاق و ترقی» و «ترقی خواهان جنوب» ائتلاف کردند و «هیئت مؤتلفه» را تشکیل دادند.
تقسیم بندی
به گفته بهار، پس از انحلال مجلس دوم، حزب اجتماعیون اعتدالیون به دو دسته «آزادی خواه» و «روحانی» تقسیم شد. حزب اجتماعیون اعتدالیون در سومین دوره مجلس شورای ملی (۱۳۳۳ـ۱۳۳۴)، به رغم حضور دو عضو روحانی و برجسته خود، سیدمحمدصادق طباطبایی و سید علی محمد دولت آبادی، در مقابل حزب دموکرات در اقلیت قرار گرفت. در این دوره از مجلس، بسیاری از اعضای آن به احزاب دیگر پیوستند و برخی از اعضا نیز، چون علی اکبر دهخدا، اسداللّه کردستانی، نصرت السلطان و محسن انصاری، که نماینده مجلس نبودند، از حزب اجتماعیون اعتدالیون کناره گرفتند. به نظر می رسد دلیل این امر، ضعف مبانی نظری، ضعف رهبری و انشعاباتی بود که پیش از مجلس سوم صورت گرفت. همچنین جدایی اعضای روحانی حزب، چون سیدحسن مدرس، که رهبری حزب تازه تأسیس «هیأت علمیه» را در مجلس سوم به دست گرفت، در تضعیف حزب اجتماعیون اعتدالیون بی تأثیر نبود.
ائتلاف احزاب
...