جزیرة الخَضراء ( 1 ) ، شهری بندری در جنوب اندلس ( اسپانیا ) در ساحل دریای مدیترانه مقابل جبل طارق * که امروزه آلخثیراس ( قس ابن عثمان ، ص 188: الخزیرات ) نامیده می شود و از توابع ایالت قادس اسپانیا به شمار می آید. این شهر گاه به اختصار الجزیره ( حِمیری ، ص 165 ) یا الخضراء ( ابن خطیب ، 1956، ص 31 ) و به مناسبت اقامت کنیز طارق بن زیاد، فاتح اندلس به هنگام فتح اندلس در آنجا جزیره اُمّ حکیم ( اخبار مجموعه فی فتح الاندلس ، ص 43ـ44؛ حمیری ، ص 223 ) نامیده شده است . بنای جزیرة الخضراء به عصر رومی باز می گردد که در دوران اسلامی بر ویرانه های آن شهری با شکوه ساخته شد و قرنها مهم ترین شهر مرزی جنوب اندلس بود ( عنان ، 1381، ص 282 ) .
... [مشاهده متن کامل]
جزیرة الخضراء بر روی تپه ای واقع شده و مشرف بر دریاست . در مشرق آن خندقی قرار داشت که قصبه بسیار مستحکم شهر بدان پیوسته بود. بارویی سنگی با سه دروازه به موازاتِ مشرقِ جزیرة الخضراء تا ساحل دریا امتداد داشت که شهر را در بر می گرفت . شهر دارای سه حمام و مسجدجامعی زیبا در وسط شهر بود که پنج رواق و صحنی وسیع و قسمتهایی سرپوشیده در سمت شمال داشت . در جنوب شرقی جزیرة الخضراء، نزدیک ساحل ، مسجد دیگری معروف به رایات قرار داشت . بعدها عبدالرحمان بن محمدالناصر اموی ( اولین حاکم اموی در اندلس ، حک :138ـ172 ) در داخل شهر، دارالصناعه ای استوار با دیوارهایی بلند برای ساختن کشتیها تأسیس کرد که در زمان انحطاط دولت اموی اندلس ، سرای پناهندگان شد. بازارها از مسجدجامع تا ساحل دریا کشیده شده بود ( ادریسی ، ج 2، ص 539؛ یاقوت حموی ، ذیل مادّه ؛ حمیری ، ص 223ـ224 ) .
جزیرة الخضراء در دوره اسلامی ، به سبب موقعیت ممتازش ، پایگاه مهم دریایی و بندر تجاری پر رونقی به شمار می رفت ، به گونه ای که آنجا را دروازه جنوبی اندلس می خواندند. جزیرة الخضراء مقابل شهر سبته، واقع در ساحل مغرب ، قرار داشت و نزدیک ترین مسیر دریایی میان دو سرزمین ( اسپانیا و ساحل شمالی افریقا ) بود و کشتیها در لنگرگاه جزیرة الخضراء پهلو می گرفتند ( ابن حَیان ، 1979، ج 5، ص 256، 288؛ ابن دلائی ، ص 117؛ ابن سعید مغربی ، 1970، ص 139؛ ابن خطیب ، 1400، ص 110؛ حمیری ، ص 223 ) .
در جزیرة الخضراء کشاورزی و دامداری صورت می گرفت . آب آن گوارا بود. رودی کوچک به نام وادی العسل ــ که آب آشامیدنی مردم را تأمین می کرد و امروزه نیز به همین نام خوانده می شود از میان شهر می گذشت و در مغرب شهر به دریای مدیترانه می ریخت . در دو سوی این رود، همچون امروز، باغها و بوستانهایی با درختان انجیر و زیتون قرار داشت ( ادریسی ، همانجا؛ ابن سعید مغربی ، 1964، ج 1، ص 320ـ321؛ حمیری ، ص 223ـ224؛ عنان ، 1381، ص 282ـ283؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) .
جزیرة الخضراء مرکز کوره ( ناحیه ) ای به همین نام بود که از سمت غرب تا شذونه گسترش داشت و شامل چندین شهر و روستا می شد، از جمله اسطبونه ، جبل طارق ، و طَریف ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، همانجا؛ ابن اَبّار، ج 2، ص 199، پانویس 3؛ نیز رجوع کنید به ابن دلائی ، ص 120؛ ابن سعید مغربی ، 1964، ج 1، ص 203، 326، 328 ) و خراجی معادل 873 ، 18 دینار و شش درهم داشت ( ابن دلائی ، همانجا؛ قس بکری ، ج 2، ص 905؛ حمیری ، ص 224 ) .
در رمضان سال 91 به دستور موسی بن نُصَیر ( والی مغرب ) ، کنت یولیان ، حاکم سبته و هم پیمان مسلمانان ، و طریف بن مالک به جزیرة الخضراء حمله کردند ( اخبار مجموعه فی فتح الاندلس ، ص 16ـ17؛ ابن کَردَبوس ، ص 45ـ46؛ عنان ، 1417، عصر 1، قسم 1، ص 38ـ40 ) . جزیرة الخضراء از نخستین شهرهای اندلس بود که مسلمانان آن را فتح کردند. طارق بن زیاد در 5 رجب 92 در کوهستانی که پس از آن به نام او ( جبل طارق ) خوانده شد، پیاده شد و سپس جزیرة الخضراء را گشود و پس از شکست دادن مدافعان گوت ، دژهای آنجا را تصرف کرد ( ابن قوطیه ، ص 33ـ 35؛ ابن عِذاری ، ج 2، ص 4ـ9؛ قس ادریسی ، همانجا ) . پس از آن جزیرة الخضراء پایگاهی برای استقرار و پشتیبانی سپاهیان مسلمان گردید و کمی بعد عبدالملک مَعافِری ، از سران عرب ، بر این شهر حکومت یافت ( ابن خطیب ، 1956، ص 59 ) . بعداً حسام بن ضِرار کلبی ، والی اندلس ( حک : 125ـ130 ) ، برای فرونشاندن نزاعهای قبیله ای ، عربهای فلسطین را در جزیرة الخضراء اسکان داد ( عنان ، 1417، عصر 4، ص 22 ) . دسته هایی از عَرَبِ بنی کِنانه و جُذام و لَخم و بربرها نیز در این شهر زندگی می کردند ( ابن حزم ، ص 189، 421، 424؛ ابن دلائی ، همانجا ) .
در 123، چندی پس از ورود بَلْج بن بِشر قُشَیری با گروهی از سپاهیان شام به اندلس ، میان او و عبدالملک بن قَطَن ، والی اندلس ، نزاع در گرفت . در جنگی سخت در ناحیه جزیرة الخضراء، بلج ، عبدالملک را شکست داد و حکومت اندلس را به دست گرفت ( ابن قوطیه ، ص 40ـ41؛ ابن عذاری ، ج 2، ص 30ـ31 ) . در زمان حکومت یوسف فِهری در اندلس ( 130ـ 138 ) ، یکی از سران عرب مُضَر به نام عامربن عَمرو عَبْدَری بر جزیرة الخضراء مستولی شد و به نام عباسیان دعوت کرد و دامنه شورش او تا سَرَقُسطه کشیده شد. این شورش در 137 سرکوب گردید ( ابن اثیر، ج 5، ص 462ـ463؛ عنان ، 1417، عصر 1، قسم 1، ص 135ـ136 ) . در اوایل امارت عبدالرحمان الداخل اموی ، رزق بن نعمان غَسّانی ، والی جزیرة الخضراء، با گردآوردن عربهای یمنی در 143 سر به شورش برداشت و بر چند شهر چیره شد، اما عبدالرحمان او را شکست داد ( ابن دلائی ، همانجا؛ ابن اثیر، ج 5، ص 512 ) . در سالهای بعد نیز شورشیان عرب و بربر، بعضاً با تمایلات خوارجی ، جزیرة الخضراء را پایگاه شورشهای خود برضد دولت اموی ساختند ( رجوع کنید به اخبار مجموعه فی فتح الاندلس ، ص 102؛ ابن قوطیه ، ص 67ـ 68؛ ابن حیان ، 1393، ص 7؛ ابن دلائی ، ص 117ـ 118 ) .
در 245/ 859 860، در عهد امارت محمدبن عبدالرحمان دوم ( 238ـ272 ) ، نورمانها ( در منابع عربی : مجوس * ) به سواحل غربی و جنوبی اندلس ، از جمله جزیرة الخضراء، حمله کردند و مسجدجامع این شهر را به آتش کشیدند ( ابن دلائی ، . . .
... [مشاهده متن کامل]
جزیرة الخضراء بر روی تپه ای واقع شده و مشرف بر دریاست . در مشرق آن خندقی قرار داشت که قصبه بسیار مستحکم شهر بدان پیوسته بود. بارویی سنگی با سه دروازه به موازاتِ مشرقِ جزیرة الخضراء تا ساحل دریا امتداد داشت که شهر را در بر می گرفت . شهر دارای سه حمام و مسجدجامعی زیبا در وسط شهر بود که پنج رواق و صحنی وسیع و قسمتهایی سرپوشیده در سمت شمال داشت . در جنوب شرقی جزیرة الخضراء، نزدیک ساحل ، مسجد دیگری معروف به رایات قرار داشت . بعدها عبدالرحمان بن محمدالناصر اموی ( اولین حاکم اموی در اندلس ، حک :138ـ172 ) در داخل شهر، دارالصناعه ای استوار با دیوارهایی بلند برای ساختن کشتیها تأسیس کرد که در زمان انحطاط دولت اموی اندلس ، سرای پناهندگان شد. بازارها از مسجدجامع تا ساحل دریا کشیده شده بود ( ادریسی ، ج 2، ص 539؛ یاقوت حموی ، ذیل مادّه ؛ حمیری ، ص 223ـ224 ) .
جزیرة الخضراء در دوره اسلامی ، به سبب موقعیت ممتازش ، پایگاه مهم دریایی و بندر تجاری پر رونقی به شمار می رفت ، به گونه ای که آنجا را دروازه جنوبی اندلس می خواندند. جزیرة الخضراء مقابل شهر سبته، واقع در ساحل مغرب ، قرار داشت و نزدیک ترین مسیر دریایی میان دو سرزمین ( اسپانیا و ساحل شمالی افریقا ) بود و کشتیها در لنگرگاه جزیرة الخضراء پهلو می گرفتند ( ابن حَیان ، 1979، ج 5، ص 256، 288؛ ابن دلائی ، ص 117؛ ابن سعید مغربی ، 1970، ص 139؛ ابن خطیب ، 1400، ص 110؛ حمیری ، ص 223 ) .
در جزیرة الخضراء کشاورزی و دامداری صورت می گرفت . آب آن گوارا بود. رودی کوچک به نام وادی العسل ــ که آب آشامیدنی مردم را تأمین می کرد و امروزه نیز به همین نام خوانده می شود از میان شهر می گذشت و در مغرب شهر به دریای مدیترانه می ریخت . در دو سوی این رود، همچون امروز، باغها و بوستانهایی با درختان انجیر و زیتون قرار داشت ( ادریسی ، همانجا؛ ابن سعید مغربی ، 1964، ج 1، ص 320ـ321؛ حمیری ، ص 223ـ224؛ عنان ، 1381، ص 282ـ283؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) .
جزیرة الخضراء مرکز کوره ( ناحیه ) ای به همین نام بود که از سمت غرب تا شذونه گسترش داشت و شامل چندین شهر و روستا می شد، از جمله اسطبونه ، جبل طارق ، و طَریف ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، همانجا؛ ابن اَبّار، ج 2، ص 199، پانویس 3؛ نیز رجوع کنید به ابن دلائی ، ص 120؛ ابن سعید مغربی ، 1964، ج 1، ص 203، 326، 328 ) و خراجی معادل 873 ، 18 دینار و شش درهم داشت ( ابن دلائی ، همانجا؛ قس بکری ، ج 2، ص 905؛ حمیری ، ص 224 ) .
در رمضان سال 91 به دستور موسی بن نُصَیر ( والی مغرب ) ، کنت یولیان ، حاکم سبته و هم پیمان مسلمانان ، و طریف بن مالک به جزیرة الخضراء حمله کردند ( اخبار مجموعه فی فتح الاندلس ، ص 16ـ17؛ ابن کَردَبوس ، ص 45ـ46؛ عنان ، 1417، عصر 1، قسم 1، ص 38ـ40 ) . جزیرة الخضراء از نخستین شهرهای اندلس بود که مسلمانان آن را فتح کردند. طارق بن زیاد در 5 رجب 92 در کوهستانی که پس از آن به نام او ( جبل طارق ) خوانده شد، پیاده شد و سپس جزیرة الخضراء را گشود و پس از شکست دادن مدافعان گوت ، دژهای آنجا را تصرف کرد ( ابن قوطیه ، ص 33ـ 35؛ ابن عِذاری ، ج 2، ص 4ـ9؛ قس ادریسی ، همانجا ) . پس از آن جزیرة الخضراء پایگاهی برای استقرار و پشتیبانی سپاهیان مسلمان گردید و کمی بعد عبدالملک مَعافِری ، از سران عرب ، بر این شهر حکومت یافت ( ابن خطیب ، 1956، ص 59 ) . بعداً حسام بن ضِرار کلبی ، والی اندلس ( حک : 125ـ130 ) ، برای فرونشاندن نزاعهای قبیله ای ، عربهای فلسطین را در جزیرة الخضراء اسکان داد ( عنان ، 1417، عصر 4، ص 22 ) . دسته هایی از عَرَبِ بنی کِنانه و جُذام و لَخم و بربرها نیز در این شهر زندگی می کردند ( ابن حزم ، ص 189، 421، 424؛ ابن دلائی ، همانجا ) .
در 123، چندی پس از ورود بَلْج بن بِشر قُشَیری با گروهی از سپاهیان شام به اندلس ، میان او و عبدالملک بن قَطَن ، والی اندلس ، نزاع در گرفت . در جنگی سخت در ناحیه جزیرة الخضراء، بلج ، عبدالملک را شکست داد و حکومت اندلس را به دست گرفت ( ابن قوطیه ، ص 40ـ41؛ ابن عذاری ، ج 2، ص 30ـ31 ) . در زمان حکومت یوسف فِهری در اندلس ( 130ـ 138 ) ، یکی از سران عرب مُضَر به نام عامربن عَمرو عَبْدَری بر جزیرة الخضراء مستولی شد و به نام عباسیان دعوت کرد و دامنه شورش او تا سَرَقُسطه کشیده شد. این شورش در 137 سرکوب گردید ( ابن اثیر، ج 5، ص 462ـ463؛ عنان ، 1417، عصر 1، قسم 1، ص 135ـ136 ) . در اوایل امارت عبدالرحمان الداخل اموی ، رزق بن نعمان غَسّانی ، والی جزیرة الخضراء، با گردآوردن عربهای یمنی در 143 سر به شورش برداشت و بر چند شهر چیره شد، اما عبدالرحمان او را شکست داد ( ابن دلائی ، همانجا؛ ابن اثیر، ج 5، ص 512 ) . در سالهای بعد نیز شورشیان عرب و بربر، بعضاً با تمایلات خوارجی ، جزیرة الخضراء را پایگاه شورشهای خود برضد دولت اموی ساختند ( رجوع کنید به اخبار مجموعه فی فتح الاندلس ، ص 102؛ ابن قوطیه ، ص 67ـ 68؛ ابن حیان ، 1393، ص 7؛ ابن دلائی ، ص 117ـ 118 ) .
در 245/ 859 860، در عهد امارت محمدبن عبدالرحمان دوم ( 238ـ272 ) ، نورمانها ( در منابع عربی : مجوس * ) به سواحل غربی و جنوبی اندلس ، از جمله جزیرة الخضراء، حمله کردند و مسجدجامع این شهر را به آتش کشیدند ( ابن دلائی ، . . .