ثغورْ وَ عَواصِم، عناوینی که اصطلاحاً بر مرزها و نیز دژها و شهرهای واقع بر سرحدات قلمرو مسلمانان ( دارالاسلام ) و غیر مسلمانان ( دارالحرب ) ، خاصه بر نقاط نظامی و استحکامات مرزی قلمرو اسلام و بیزانس در سوریه و جزیره، و مرزهای میان اندلس اسلامی و قلمرو فرانکها و شاهان مسیحی اسپانیا، به شرحی که در این مقاله خواهد آمد، اطلاق می شد.
... [مشاهده متن کامل]
ثَغر در لغت به معنای رخنه و منفذ و دهانه در کوه و دیوار، و به تبع آن محل نفوذ و ورود به جایی و سرزمینی است و ازین رو در سراسر عصر اسلامی تا روزگار جدید عموماً بر مرزهای دو کشور یا دو قلمرو هم اطلاق شده است ( مثلاً طبری، 1/486؛ فریدبک، 1/414 ) . بر اساس روایتی از پیامبر اکرم ( ص ) ، دسته ای از شهرهای ساحلی قلمرو اسلام را که مقابل دارالحرب
بود یا دریای متصل به آن در دست کفار قرار داشت، مانند اسکندریه و دمیاط ( یاقوت، 2/472 - 473 ) ، را نیز ثغر خوانده اند. ثغور گاه به فاتحان و فرماندهان نظامی عصر فتوح اسلامی هم منسوب شده است؛ چنان که مراد از «ثغور خالد بن ولید» ( طبری، 2/320 ) ظاهراً مرزهای سرزمینهایی است که به دست او گشوده شد. همین تعبیر را دربارۀ « امرای ثغور خالد» هم به کار برده اند ( همانجا ) .
عواصم به دژها و استحکامات پشت ثغور و حامی آن اطلاق می شد ( نک : دنبالۀ مقاله ) . به سبب پیوستگی مفهوم اصطلاحی و کارکردِ نظامی ثغور و عواصم در سرزمین شامات، این دو اصطلاح در منابع ما در کنار یکدیگر هم آمده است.
به دوران فتوح اسلامی، ثغور همواره به سمت جلو متغیر بود. مثلاً در آغاز کار، پادگان شهری که بعدها کوفه نام گرفت، 4 ثغر داشت و 4 فرمانده مأمور تسخیر آن و پیشروی از آنجا بودند: قعقاع بن عمرو در ثغر حلوان، ضرار بن خطاب در ثغر ماسبذان، عمرو بن مالک یا عمرو بن عتبه در ثغر قرقیسیاء، و عبدالله بن معتم در ثغر موصل ( همو، 2/482 ) . و البته در اندک مدتی عربها چنان پیش رفتند که این هر 4 ثغر در میانۀ قلمرو اسلام افتاد.
پهنۀ ثغور شـام ــ کـه از مهم ترین ثغور اسلام به شمار مـی رفت ــ نیز در طول فتوح اسلامی و پیکارهای دراز با بیزانس متغیر بود. به خصوص وقتی بیزانس از متصرفات خود در داخل سوریه، مانند انطاکیه که خود از آغاز جزو ثغور بود ( نک : بلاذری، 168 ) ، عقب نشست، مرزها به سرعت گسترش یافت. نخستین غزوات شام، مانند غزوات دومة الجندل، مؤته، تبوک، ابل الزیت، در اواخر ایام پیامبر ( ص ) رخ داد ( مثلاً نک : ابن هشام، 4/169، 5/22؛ طبری، 2/150، 207، 311 ) و مقدمۀ فتوح شام به روزگار نخستین خلفا بود.
فتوح شام در عصر جانشینان پیامبر ( ص ) تقریباً از 16 تا 27ق/637 - 648م به درازا کشید و عربها در اجنادین و مرج الصفر و یرموک با قوای بیزانس و متحدان آنها جنگیدند و در مراکز شمال سوریه مانند حمص، حلب، قنسرین، انطاکیه و سرزمینهای شرق و شمال فرات با مقاومت چندانی روبه رو نشدند ( نیز نک : بازورث، 269 ) ؛ ولی در سالهای بعد ناچار شدند بسیاری از این شهرها را دوباره فتح کنند.
چون عثمان بن عفان به خلافت نشست، معاویه را حکومت شام و ثغور داد و او هم به پیشروی در ثغور برخاست و شهر شمشاط در خاک بیزانس، نخستین نقطه ای بود که او به دست خود یا توسط حبیب بن مسلمه و صفوان بن معطل، در این مرحله فتح کرد ( بلاذری، 187 - 188؛ ابن عبدالمنعم، 345 ) . یورشهای مجدد معاویه در 25ق/646م به شام، فصلی جدید در تاریخ فتوحات اسلامی این سرزمین گشود. او نواحی مرزی شمال بین النهرین با بیزانس، شامل استحکامات و دژهای واقع بر خطی ممتد از شمال انطاکیه و حلب تا طرسوس و جبال توروس را مورد هجوم قرار داد. هراکلیوس ( هرقل ) که تاب مقاومت نمی دید، دژهای میان اسکندرونه و طرسوس را ویران کرد و به کلیکیه و از آنجا به قسطنطنیه عقب نشست و نیروها و سکنۀ رومی دیگر شهرها و دژهای مرزی شام هم مواضع خود را رها کردند و رفتند. مسلمانان از همین روزگار پادگانها و دژهایی در این مرزها بر آوردند یا دژهای نیمه ویرانِ رومی را باز ساختند و آن نقاط را به پایگاههای نظامی برای تجمع و تدارک یورش به خاک بیزانس تبدیل کردند. البته بنا بر گزارشهایی، رومیان پس از تخلیۀ این نقاط، کمین می کردند و بر دسته های غازیان مسلمانِ دور افتاده از لشکر اصلی یورش می بردند. از آن پس فرماندهان مسلمانِ پیکارهای زمستانی و تابستانی ( الشواتی و الصوائف ) چون می خواستند وارد خاک بیزانس شوند، لشکری بزرگ در دژهای مرزی ماوراء انطاکیه می نهادند و خود پیشروی می کردند ( بلاذری، 168 ) .
احتمالاً بَغراس نخستین نقطه در ثغور بود که مسلمانان از آن گذشتند و وارد خاک بیزانس شدند. دربارۀ نخستین کسی که از این رخنه عبور کرد و وارد خاک بیزانس شد، اختلاف است. گفته اند اول بار میسرة بن مسروق عبسی به دستور ابوعبیدة بن جراح از آنجا عبور کرد و با گروهی از رومیان که همراه گروهی از مستعربۀ غسانی و تنوخیان می خواستند به لشکر هراکلیوس بپیوندند، روبه رو شد و بر آنها تاخت و کشتاری بزرگ از آنها به راه انداخت. چندی بعد هم مالک اشتر به دستور ابوعبیده که آن وقت در انطاکیه بود، به او پیوست ( همو، 168 - 169؛ یاقوت، 2/80 ) . بنا به گزارشی دیگر ابوعبیده خود نخستین بار به جنگهای تابستانی رفت و از مَصّیصه و طرسوس ــ که ساکنان آنجا و دژهای اطراف آن کوچ کرده و رفته بودند ــ عبور کرد و وارد قلمرو روم شد. برخی از روایتها هم آورده اند که معاویه در 13ق/634 م از مصیصه به غزو شروع کرد و به درولیه رسید و در راه بازگشت به هر دژی از درولیه تا انطاکیه رسید، آن را ویران کرد. از آن پس این ثغور یعنی طرسوس و اذنه و مصیصه و مضافات آنها به دست مسلمانان افتاد و دلیران و فرماندهان لایق و خواهان جنگ و جهاد را بر آن نواحی می گماردند و جنگهای مستمر در این نواحی میان رومیان و مسلمانان جریان داشت. به نظر می رسد که مهم ترین نقاط ثغور شام چند بار میان مسلمانان و رومیان دست به دست شد؛ چه، پس از روایات بالا آورده اند که مسلمانان در 31ق/652م نیز باز از مصیصه به جنگ و جهاد آغاز کردند و به درو . . .
... [مشاهده متن کامل]
ثَغر در لغت به معنای رخنه و منفذ و دهانه در کوه و دیوار، و به تبع آن محل نفوذ و ورود به جایی و سرزمینی است و ازین رو در سراسر عصر اسلامی تا روزگار جدید عموماً بر مرزهای دو کشور یا دو قلمرو هم اطلاق شده است ( مثلاً طبری، 1/486؛ فریدبک، 1/414 ) . بر اساس روایتی از پیامبر اکرم ( ص ) ، دسته ای از شهرهای ساحلی قلمرو اسلام را که مقابل دارالحرب
بود یا دریای متصل به آن در دست کفار قرار داشت، مانند اسکندریه و دمیاط ( یاقوت، 2/472 - 473 ) ، را نیز ثغر خوانده اند. ثغور گاه به فاتحان و فرماندهان نظامی عصر فتوح اسلامی هم منسوب شده است؛ چنان که مراد از «ثغور خالد بن ولید» ( طبری، 2/320 ) ظاهراً مرزهای سرزمینهایی است که به دست او گشوده شد. همین تعبیر را دربارۀ « امرای ثغور خالد» هم به کار برده اند ( همانجا ) .
عواصم به دژها و استحکامات پشت ثغور و حامی آن اطلاق می شد ( نک : دنبالۀ مقاله ) . به سبب پیوستگی مفهوم اصطلاحی و کارکردِ نظامی ثغور و عواصم در سرزمین شامات، این دو اصطلاح در منابع ما در کنار یکدیگر هم آمده است.
به دوران فتوح اسلامی، ثغور همواره به سمت جلو متغیر بود. مثلاً در آغاز کار، پادگان شهری که بعدها کوفه نام گرفت، 4 ثغر داشت و 4 فرمانده مأمور تسخیر آن و پیشروی از آنجا بودند: قعقاع بن عمرو در ثغر حلوان، ضرار بن خطاب در ثغر ماسبذان، عمرو بن مالک یا عمرو بن عتبه در ثغر قرقیسیاء، و عبدالله بن معتم در ثغر موصل ( همو، 2/482 ) . و البته در اندک مدتی عربها چنان پیش رفتند که این هر 4 ثغر در میانۀ قلمرو اسلام افتاد.
پهنۀ ثغور شـام ــ کـه از مهم ترین ثغور اسلام به شمار مـی رفت ــ نیز در طول فتوح اسلامی و پیکارهای دراز با بیزانس متغیر بود. به خصوص وقتی بیزانس از متصرفات خود در داخل سوریه، مانند انطاکیه که خود از آغاز جزو ثغور بود ( نک : بلاذری، 168 ) ، عقب نشست، مرزها به سرعت گسترش یافت. نخستین غزوات شام، مانند غزوات دومة الجندل، مؤته، تبوک، ابل الزیت، در اواخر ایام پیامبر ( ص ) رخ داد ( مثلاً نک : ابن هشام، 4/169، 5/22؛ طبری، 2/150، 207، 311 ) و مقدمۀ فتوح شام به روزگار نخستین خلفا بود.
فتوح شام در عصر جانشینان پیامبر ( ص ) تقریباً از 16 تا 27ق/637 - 648م به درازا کشید و عربها در اجنادین و مرج الصفر و یرموک با قوای بیزانس و متحدان آنها جنگیدند و در مراکز شمال سوریه مانند حمص، حلب، قنسرین، انطاکیه و سرزمینهای شرق و شمال فرات با مقاومت چندانی روبه رو نشدند ( نیز نک : بازورث، 269 ) ؛ ولی در سالهای بعد ناچار شدند بسیاری از این شهرها را دوباره فتح کنند.
چون عثمان بن عفان به خلافت نشست، معاویه را حکومت شام و ثغور داد و او هم به پیشروی در ثغور برخاست و شهر شمشاط در خاک بیزانس، نخستین نقطه ای بود که او به دست خود یا توسط حبیب بن مسلمه و صفوان بن معطل، در این مرحله فتح کرد ( بلاذری، 187 - 188؛ ابن عبدالمنعم، 345 ) . یورشهای مجدد معاویه در 25ق/646م به شام، فصلی جدید در تاریخ فتوحات اسلامی این سرزمین گشود. او نواحی مرزی شمال بین النهرین با بیزانس، شامل استحکامات و دژهای واقع بر خطی ممتد از شمال انطاکیه و حلب تا طرسوس و جبال توروس را مورد هجوم قرار داد. هراکلیوس ( هرقل ) که تاب مقاومت نمی دید، دژهای میان اسکندرونه و طرسوس را ویران کرد و به کلیکیه و از آنجا به قسطنطنیه عقب نشست و نیروها و سکنۀ رومی دیگر شهرها و دژهای مرزی شام هم مواضع خود را رها کردند و رفتند. مسلمانان از همین روزگار پادگانها و دژهایی در این مرزها بر آوردند یا دژهای نیمه ویرانِ رومی را باز ساختند و آن نقاط را به پایگاههای نظامی برای تجمع و تدارک یورش به خاک بیزانس تبدیل کردند. البته بنا بر گزارشهایی، رومیان پس از تخلیۀ این نقاط، کمین می کردند و بر دسته های غازیان مسلمانِ دور افتاده از لشکر اصلی یورش می بردند. از آن پس فرماندهان مسلمانِ پیکارهای زمستانی و تابستانی ( الشواتی و الصوائف ) چون می خواستند وارد خاک بیزانس شوند، لشکری بزرگ در دژهای مرزی ماوراء انطاکیه می نهادند و خود پیشروی می کردند ( بلاذری، 168 ) .
احتمالاً بَغراس نخستین نقطه در ثغور بود که مسلمانان از آن گذشتند و وارد خاک بیزانس شدند. دربارۀ نخستین کسی که از این رخنه عبور کرد و وارد خاک بیزانس شد، اختلاف است. گفته اند اول بار میسرة بن مسروق عبسی به دستور ابوعبیدة بن جراح از آنجا عبور کرد و با گروهی از رومیان که همراه گروهی از مستعربۀ غسانی و تنوخیان می خواستند به لشکر هراکلیوس بپیوندند، روبه رو شد و بر آنها تاخت و کشتاری بزرگ از آنها به راه انداخت. چندی بعد هم مالک اشتر به دستور ابوعبیده که آن وقت در انطاکیه بود، به او پیوست ( همو، 168 - 169؛ یاقوت، 2/80 ) . بنا به گزارشی دیگر ابوعبیده خود نخستین بار به جنگهای تابستانی رفت و از مَصّیصه و طرسوس ــ که ساکنان آنجا و دژهای اطراف آن کوچ کرده و رفته بودند ــ عبور کرد و وارد قلمرو روم شد. برخی از روایتها هم آورده اند که معاویه در 13ق/634 م از مصیصه به غزو شروع کرد و به درولیه رسید و در راه بازگشت به هر دژی از درولیه تا انطاکیه رسید، آن را ویران کرد. از آن پس این ثغور یعنی طرسوس و اذنه و مصیصه و مضافات آنها به دست مسلمانان افتاد و دلیران و فرماندهان لایق و خواهان جنگ و جهاد را بر آن نواحی می گماردند و جنگهای مستمر در این نواحی میان رومیان و مسلمانان جریان داشت. به نظر می رسد که مهم ترین نقاط ثغور شام چند بار میان مسلمانان و رومیان دست به دست شد؛ چه، پس از روایات بالا آورده اند که مسلمانان در 31ق/652م نیز باز از مصیصه به جنگ و جهاد آغاز کردند و به درو . . .