تلخیص البیان فی مجازات القران

[ویکی نور] تلخیص البیان فی مجازات القرآن. تلخیص البیان فی مجازات القرآن کتابی به عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن، تألیف ابوالحسن محمد بن حسین شریف رضی، دانشمند امامی نیمۀ دوم قرن چهارم (متوفی 406).
این کتاب نخستین اثر مستقل دربارۀ مجازها و استعاره های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویّة (ص 10) به این نکته اشاره کرده است، هر چند کتاب مجاز القرآن ابوعبیده معمر بن مثنّی (متوفی 209) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی عام داشته و مراد از آن راههایی بوده که قرآن برای بیان مقاصد خود برگزیده است (ج 1، مقدمۀ سزگین، ص 19). ازینرو مجاز با کلمات تفسیر، معنی، تقدیر و تأویل مترادف شده است و معنای بلاغی آن مورد نظر نیست (همان، ص 18-19؛علوی مقدم، ص 133، 139؛برای نمونه ها -ابوعبیده، ج 1، ص 3، 147، 205).
تلخیص البیان کتابی ارزشمند و به نوشتۀ ابن خلّکان (ج 4، ص 416) در نوع خود نادر است. مؤلف در المجازات النبویّة (ص 9) و ابن عنبه (ص 207) و امین (ج 9، ص 218)، نام کتاب را تلخیص البیان عن مجازات القرآن آورده اند، اما در پاره ای منابع نام آن تلخیص البیان من مجازات القرآن آمده است (ابن شهرآشوب، ص 51؛حرّ عاملی، قسم 2، ص 261). برخی نیز به دلیل موضوع کتاب، آن را با عنوان مجاز یا مجازات القرآن ذکر کرده اند (نجاشی، ص 398؛آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 421؛فرّوخ، ج 3، ص 60)، ولی عنوان آن در تمام چاپها، تلخیص البیان فی مجازات القرآن است.
با توجه به نثر زیبای شریف رضی (-باخرزی، ج 1، ص 293؛ ابن جوزی، ج 15، ص 115؛متز، ج 1، ص 487، 491؛تستری، ج 8، ص 148) و عبارتهای فصیح و ترکیبهای اصیل که استادی وی را نشان می دهد (-شریف رضی، چاپ محمد عبدالغنی حسن، ص 161، 304؛چاپ مشکوة، مقدمه، ص م)، در سیر علوم بلاغی، این کتاب از مهمترین آثار تحقیقی سدۀ چهارم است (ضیف، ص 139) که مجازها و استعاره ها و کنایه های قرآن کریم را، به ترتیب سوره ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی، با عنوان کلی مجاز آورده است (همان، ص 140؛برای نمونۀ شواهد-شریف رضی، چاپ محمد عبدالغنی حسن، ص 143، 169، 179) و می توان آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانست که برای نشان دادن جنبۀ اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است (همان، مقدمه، ص 61). از جمله، بحث از آیۀ: «اللّه یستهزئ بهم...» (بقره: 15)قابل ذکر است که «استهزاء» مجازا به خداوند اسناد داده شده است، زیرا خداوند حلیم و حکیم است و استهزاء، عکس اینهاست؛ ازینرو در این آیه جزای استهزاء که مؤاخذه و عقاب است، استهزاء نامیده شده است (همان، ص 113-114).
شریف رضی همچنین ضمن بحث از آیۀ «... من بعد ما کاد یزیغ قلوب فریق منهم...» (توبه: 117) آن را استعاره دانسته و معنای حقیقی زیغ را اعوجاج و کجی ذکر کرده است. به نظر او در این آیه حالت درونی و روانی آنانی که از شدت ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسی تشبیه شده که پس از استقامت و راستی به کجی گراید و بعد از ثبات و استواری، منحرف شود. شریف رضی برای اثبات گفتۀ خود آیۀ بعد را دلیل آورده که می گوید: «... حتّی اذا ضاقت علیهم الارض بما رحبت و ضاقت علیهم انفسهم...» (توبه: 118) و افزوده است که این نیز استعاره است و در واقع تشبیه معقول به محسوس است، زیرا توصیف نفس به تنگی و گشادگی، حقیقی نیست بلکه مجازی است (همان، ص 150-151؛علوی مقدم، ص 145-146).
شریف رضی در تلخیص البیان از پدر خود، ابواحمد حسین بن موسی، با عبارت «رضی اللّه عنه و أرضاه» یاد کرده است (چاپ محمد عبدالغنی حسن، ص 322)؛با توجه به سال درگذشت پدرش (400) و سال وفات خودش (406)، وی باید کتاب را در شش سال آخر زندگی اش نوشته باشد. او در این کتاب از برخی استادانش نام برده است، از جمله از ابن جنّی، قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی (همان، ص 148، 212، 280-281).

[ویکی شیعه] تلخیص البیان فی مجازات القرآن (کتاب). تَلخیصُ البَیان فی مَجازاتِ القُرآن، کتابی به زبان عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن، تألیف ابوالحسن محمد بن حسین شریف رضی، دانشمند شیعه نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری (متوفی ۴۰۶). این کتاب نخستین اثر مستقل درباره مجازها و استعاره های قرآن است.
تلخیص البیان کتابی ارزشمند و به گفته ابن خلکان در نوع خود کم نظیر است. مؤلف در المجازات النبویه و ابن عنبه و سید محسن امین،، نام کتاب را «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» آورده اند، اما در برخی منابع، نام آن «تلخیص البیان من مجازات القرآن» آمده است. برخی دیگر به دلیل موضوع کتاب، آن را با عنوان «مجاز» یا «مجازات القرآن» ذکر کرده اند. با این حال، عنوان کتاب در تمام چاپ ها، «تلخیص البیان فی مجازات القرآن» است.