[ویکی فقه] تقدم در لغت فارسی به معنای پیشی است و معادل آن در زبان فرانسه واژه Anteriorite و در زبان انگلیسی، واژه Anteriority است. در اصطلاح فلسفی پیشی عبارت است از موجودیت چیزی قبل از چیز دیگر، در مرتبه اول بطوری که شی ء دوم فقط پس از ایجاد شی ء اول ایجاد شود.
تقدم و تاخر دارای نه قسم است که عبارتند از: تقدم و تاخر بالطبع ، بالشرف، بالزمان، بالرتبة، بالدهر، بالحق، بالحقیقة و المجاز، بالجوهر، بالعلیة. از این میان، دو قسم تقدم و تاخر مکانی (رتبی) و زمانی تا زمان ابوعلی سینا مشهور بوده است. متکلمان قسم بالذات که قسمی از تقدم و تاخر زمانی است و میان اجزای زمان برقرار است را به آن اضافه نمودند. تا این اواخر پنج قسم زمانی، طبعی، رتبی، شرف و علیت اقسام تقدم و تاخر بوده اند و به نحو نفی واثبات اعتباری به این صورت بیان می شده است که یا متاخر محتاج به متقدم هست یا نیست. اگر محتاج باشد یا این احتیاج مانند احتیاج معلول به علت تامه اش است که نام آن تقدم بالعلیه است و اگر به نحو علت ناقصه باشد، تقدم بالطبع است. در صورت دوم که احتیاجی میان آنها وجود ندارد، یا اجتماع آنها در وجود ممکن نیست که تقدم بالزمان است و یا اجتماع آنها ممکن است. در صورت دوم، یا میان آنها ترتبی وجود دارد که تقدم آنها به نحو تقدم بالرتبه است و یا میان آنها ترتبی وجود ندارد که تقدم آنها بالشرف است و میر داماد تقدم مفارقات را بر مادیات تقدم دهری می داند و تقدم ذات حق را بر ماسوی الله تقدم سرمدی و تقدم انفکاکی نامیده است.
تعریف تقدم بالجوهر
دو تعریف برای تقدم بالجوهر ارائه شده است. برخی گفته اند: تقدم و تاخر به جوهر عبارتست از تقدم اجزای ماهیت (یعنی جنس و فصل) بر ماهیت و تاخر ماهیت از آن اجزاء. البته این قسم بنابر اصالت ماهیت قابل ارائه است. بنابر اصالت ماهیت، آنچه متعلق جعل و ایجاد قرار می گیرد، همان ذات و ماهیت شیء است. حال اگر ماهیت شیء، مرکب از دو جزء به نامهای جنس و فصل باشد، در این صورت تحقق آن ماهیت که یک کل مرکب از دو جزء است، متوقف و منوط بر هر یک از اجزای آن می باشد. از این جهت، اجزای ماهیت بر خود ماهیت تقدم دارند و ماهیت متاخر از آنها می باشد. یعنی اگر ما همان مرتبه ذات ماهیت را در نظر بگیریم، با قطع نظر از مرتبه وجود، همانطور که در مرتبه وجود، وجود کل متوقف بر وجود جزء است، در مرتبه ذات نیز، ذات کل متوقف بر ذات جزء می باشد، زیرا ذات کلی از ذات اجزاء فراهم شده است. پس اجزای ماهیت، در جوهر بودن و ماهیت بودن و ذات بودن، یا یکدیگر مشترک اند ولی جزء ماهیت در همان ماهیت بودنش متقدم بر کل است. برخی دیگر تقدم بالجوهر را چنین تعریف نموده اند: تقدم علل قوام بر معلول نفس شیئیت ماهیت و جوهر ذات آن؛ مانند تقدم جنس و فصل بر نوع و تقدم ماهیت بر لوازم ماهیت و تقدم ماهیت بر وجود نزد برخی از طرفداران اصالت ماهیت. فلاسفه این قسم را به همراه تقدم و تاخر بالطبع و بالعلیه، تقدم و تاخر ذاتی می نامند.
مقول به تشکیک بودن تقدم
یکی از مباحثی اختلافی میان فلاسفه این است که اقسام تقدم با یکدیگر چه رابطه ای دارند. عده ای معتقدند که هیچ نقطه اشتراکی میان انواع تقدم وجود ندارد و اطلاق تقدم بر این اقسام، به نحو مشترک لفظی است و گرنه تقدم بالطبع و بالجوهر یا تقدم زمانی و رتبی هیچ وجه مشترکی با یکدیگر ندارند. البته به نظر می رسد این مطلب درست نباشد. زیرا هر یک از اقسام تقدم در معنای تقدم با دیگری اشتراک دارد. بدین صورت که در هر کدام از اقسام، متقدم، دارای چیزی است که متاخر دارد ولی عکس این مطلب صادق نیست. بنابراین به نظر می رسد رابطه انواع تقدم به صورت تشکیک باشد و اطلاق تقدم بر هر یک به نحو مشکک است. پس اطلاق تقدم بر هر کدام باید از نظر شدت وضعف یا اولیت با دیگری فرق داشته باشد. به همین جهت، اطلاق تقدم بر تقدم بالعلیه اولی و جلوتر از اطلاق تقدم بر تقدم بالطبع است.
ملاک تقدم و تاخر بالجوهر
...
تقدم و تاخر دارای نه قسم است که عبارتند از: تقدم و تاخر بالطبع ، بالشرف، بالزمان، بالرتبة، بالدهر، بالحق، بالحقیقة و المجاز، بالجوهر، بالعلیة. از این میان، دو قسم تقدم و تاخر مکانی (رتبی) و زمانی تا زمان ابوعلی سینا مشهور بوده است. متکلمان قسم بالذات که قسمی از تقدم و تاخر زمانی است و میان اجزای زمان برقرار است را به آن اضافه نمودند. تا این اواخر پنج قسم زمانی، طبعی، رتبی، شرف و علیت اقسام تقدم و تاخر بوده اند و به نحو نفی واثبات اعتباری به این صورت بیان می شده است که یا متاخر محتاج به متقدم هست یا نیست. اگر محتاج باشد یا این احتیاج مانند احتیاج معلول به علت تامه اش است که نام آن تقدم بالعلیه است و اگر به نحو علت ناقصه باشد، تقدم بالطبع است. در صورت دوم که احتیاجی میان آنها وجود ندارد، یا اجتماع آنها در وجود ممکن نیست که تقدم بالزمان است و یا اجتماع آنها ممکن است. در صورت دوم، یا میان آنها ترتبی وجود دارد که تقدم آنها به نحو تقدم بالرتبه است و یا میان آنها ترتبی وجود ندارد که تقدم آنها بالشرف است و میر داماد تقدم مفارقات را بر مادیات تقدم دهری می داند و تقدم ذات حق را بر ماسوی الله تقدم سرمدی و تقدم انفکاکی نامیده است.
تعریف تقدم بالجوهر
دو تعریف برای تقدم بالجوهر ارائه شده است. برخی گفته اند: تقدم و تاخر به جوهر عبارتست از تقدم اجزای ماهیت (یعنی جنس و فصل) بر ماهیت و تاخر ماهیت از آن اجزاء. البته این قسم بنابر اصالت ماهیت قابل ارائه است. بنابر اصالت ماهیت، آنچه متعلق جعل و ایجاد قرار می گیرد، همان ذات و ماهیت شیء است. حال اگر ماهیت شیء، مرکب از دو جزء به نامهای جنس و فصل باشد، در این صورت تحقق آن ماهیت که یک کل مرکب از دو جزء است، متوقف و منوط بر هر یک از اجزای آن می باشد. از این جهت، اجزای ماهیت بر خود ماهیت تقدم دارند و ماهیت متاخر از آنها می باشد. یعنی اگر ما همان مرتبه ذات ماهیت را در نظر بگیریم، با قطع نظر از مرتبه وجود، همانطور که در مرتبه وجود، وجود کل متوقف بر وجود جزء است، در مرتبه ذات نیز، ذات کل متوقف بر ذات جزء می باشد، زیرا ذات کلی از ذات اجزاء فراهم شده است. پس اجزای ماهیت، در جوهر بودن و ماهیت بودن و ذات بودن، یا یکدیگر مشترک اند ولی جزء ماهیت در همان ماهیت بودنش متقدم بر کل است. برخی دیگر تقدم بالجوهر را چنین تعریف نموده اند: تقدم علل قوام بر معلول نفس شیئیت ماهیت و جوهر ذات آن؛ مانند تقدم جنس و فصل بر نوع و تقدم ماهیت بر لوازم ماهیت و تقدم ماهیت بر وجود نزد برخی از طرفداران اصالت ماهیت. فلاسفه این قسم را به همراه تقدم و تاخر بالطبع و بالعلیه، تقدم و تاخر ذاتی می نامند.
مقول به تشکیک بودن تقدم
یکی از مباحثی اختلافی میان فلاسفه این است که اقسام تقدم با یکدیگر چه رابطه ای دارند. عده ای معتقدند که هیچ نقطه اشتراکی میان انواع تقدم وجود ندارد و اطلاق تقدم بر این اقسام، به نحو مشترک لفظی است و گرنه تقدم بالطبع و بالجوهر یا تقدم زمانی و رتبی هیچ وجه مشترکی با یکدیگر ندارند. البته به نظر می رسد این مطلب درست نباشد. زیرا هر یک از اقسام تقدم در معنای تقدم با دیگری اشتراک دارد. بدین صورت که در هر کدام از اقسام، متقدم، دارای چیزی است که متاخر دارد ولی عکس این مطلب صادق نیست. بنابراین به نظر می رسد رابطه انواع تقدم به صورت تشکیک باشد و اطلاق تقدم بر هر یک به نحو مشکک است. پس اطلاق تقدم بر هر کدام باید از نظر شدت وضعف یا اولیت با دیگری فرق داشته باشد. به همین جهت، اطلاق تقدم بر تقدم بالعلیه اولی و جلوتر از اطلاق تقدم بر تقدم بالطبع است.
ملاک تقدم و تاخر بالجوهر
...
wikifeqh: تقدم_و_تاخر_بالجوهر