[ویکی نور] تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، به زبان عربی، اثر میرزا محمد قمی مشهدی، از علمای حدیث و مفسران امامیه در قرن دوازدهم می باشد.
مصنف، در بیان انگیزه خود از نگارش این تفسیر، می فرماید: در گذشته حاشیه ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر «انوار التنزیل» بیضاوی نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تألیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار(ع).
آیت الله معرفت، این تفسیر را تفسیری جامع، ما حصل تفاسیر مهم امامیه، شامل روایات اهل بیت(ع)، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقایق ادبی در کنار مطالب فلسفی و عرفانی، دربردارنده حسن تعبیر بیضاوی و اسلوب شیخ طبرسی در «مجمع» و گزیده ای از «کشّاف» و حواشی شیخ بهایی، جامع بین عقل و نقل و... می داند.
آقای سید محمد علی ایازی، درباره آن می نویسد: «تفسیری است که شامل تمام آیات قرآن می باشد، ما حصل مهم ترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته ای است بین نقل و عقل و... از منظری دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می گردد.»(المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 595).
کتاب، در 14 جلد تنظیم شده است، با این شرح:
مصنف، در بیان انگیزه خود از نگارش این تفسیر، می فرماید: در گذشته حاشیه ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر «انوار التنزیل» بیضاوی نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تألیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار(ع).
آیت الله معرفت، این تفسیر را تفسیری جامع، ما حصل تفاسیر مهم امامیه، شامل روایات اهل بیت(ع)، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقایق ادبی در کنار مطالب فلسفی و عرفانی، دربردارنده حسن تعبیر بیضاوی و اسلوب شیخ طبرسی در «مجمع» و گزیده ای از «کشّاف» و حواشی شیخ بهایی، جامع بین عقل و نقل و... می داند.
آقای سید محمد علی ایازی، درباره آن می نویسد: «تفسیری است که شامل تمام آیات قرآن می باشد، ما حصل مهم ترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته ای است بین نقل و عقل و... از منظری دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می گردد.»(المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 595).
کتاب، در 14 جلد تنظیم شده است، با این شرح:
wikinoor: تفسیر_کنز_الدقائق_و_بحر_الغرائب
[ویکی فقه] تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (کتاب). «تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب»، به زبان عربی، اثر میرزا محمد قمی مشهدی، از علمای حدیث و مفسران امامیه در قرن دوازدهم می باشد.
مصنف، در بیان انگیزه خود از نگارش این تفسیر، می فرماید: در گذشته حاشیه ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر « انوار التنزیل » بیضاوی نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تالیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار علیه السّلام .آیة الله معرفت، این تفسیر را تفسیری جامع، ما حصل تفاسیر مهم امامیه، شامل روایات اهل بیت علیه السّلام، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقایق ادبی در کنار مطالب فلسفی و عرفانی، دربردارنده حسن تعبیر بیضاوی و اسلوب شیخ طبرسی در «مجمع» و گزیده ای از «کشاف» و حواشی شیخ بهایی، جامع بین عقل و نقل و... می داند.آقای سید محمد علی ایازی، در باره آن می نویسد: «تفسیری است که شامل تمام آیات قرآن می باشد، ما حصل مهم ترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته ای است بین نقل و عقل و... از منظری دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می گردد.»
ساختار کتاب
کتاب، در ۱۴ جلد تنظیم شده است، با این شرح:جلد اول، شامل سوره حمد تا آخر آیه ۵۸ البقره؛جلد دوم، شامل بقیه آیات البقره (از ۵۹ تا آخر)؛جلد سوم، شامل تمام سوره آل عمران و نساء؛جلد چهارم، شامل سوره مائده و انعام؛جلد پنجم، شامل سوره اعراف، انفال و برائت؛جلد ششم، شامل سوره یونس، هود، یوسف و رعد؛جلد هفتم، شامل سوره ابراهیم، حجر، نحل و بنی اسرائیل (اسراء)؛جلد هشتم، شامل سوره کهف، مریم، طه و انبیاء؛جلد نهم، شامل سوره حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء و نمل؛جلد دهم، شامل سوره قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبا و فاطر؛جلد یازدهم، شامل سوره یس، صافات، ص، زمر، مؤمن (غافر)، سجده (فصلت) و حمعسق (شوری)؛جلد دوازدهم، شامل سوره زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاریات، طور، نجم، قمر و الرحمن؛جلد سیزدهم، شامل سوره واقعه، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحریم، ملک، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن و مزمل؛جلد چهاردهم، شامل سوره مدثر، قیامت، انسان، مرسلات، نبا، نازعات، عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق، بروج، طارق، اعلی، غاشیه، فجر، بلد، شمس، لیل، ضحی، ا لم نشرح، تین، علق، قدر، لم یکن، زلزله، عادیات، قارعه، تکاثر، عصر، همزه، فیل، قریش، ماعون، کوثر، کافرون، نصر، تبت، اخلاص، فلق و ناس.مؤلف، تمام آیات قرآن را به شیوه مزجی شرح می دهد و سپس به نقل اخبار می پردازد.
گزارش محتوا
به قول برخی از اندیشمندان، مؤلف، روایات منقوله را از تفسیر « نور الثقلین » برداشت کرده اند. تحقیقا ایشان بیش از ۹۰ درصد روایات «نور الثقلین» را با ترتیبی که در آن کتاب آمده، در تفسیر خود آورده اند؛ به طور نمونه، از ۱۲۰ حدیث ابتدای تفسیر که شامل سوره حمد و مقدار کمی از سوره بقره می شود، ایشان فقط ۴ حدیث را نقل نکرده اند و ۱۱۶ حدیث دیگر را بدون کم و کاست نقل کرده اند و خود ۲۰ حدیث بر آنها افزوده اند. احادیث اضافه شده، از تفسیر قمی، تفسیر عیاشی، تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام می باشد. بخشی از احادیث اضافه شده، به نحوی نسبت به روایات نقل شده، تکراری محسوب می شوند و احتمالا «نور الثقلین»، به همین دلیل آنها را نقل نکرده است.کتاب دیگری که «کنز الدقائق»، اکثر احادیث آن را نقل می نماید، «تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة»، تالیف سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی غروی از علمای قرن دهم هجری قمری، می باشد.«کنز الدقائق»، به سبب در بر داشتن معظم تفسیر بیضاوی و نقل از تفسیر « کشاف » و « مجمع البیان »، به طور طبیعی در کنار روایات اهل بیت علیه السّلام، برخی روایات اهل سنت را نیز نقل نموده است، اما این احادیث را مصنف با توجه به تفسیر بیضاوی و «مجمع البیان» نقل کرده است و به معنای نقل احادیث اهل سنت از منابع آنها تلقی نمی شود.یکی از برتری های تفسیر « کنز الدقائق » نسبت به «نور الثقلین»، مسند بودن آن یا به تعبیری عدم حذف اسانید است؛ البته از آن جایی که بخش اعظم روایات « کنز الدقائق » همان روایات «نور الثقلین» است، تفاوتی بین اسانید روایات آن دو نمی باشد، ولی در جایی که «کنز الدقائق» مستقیما از تفسیر فرات کوفی، « تاویل الآیات الظاهرة »، تفسیر قمی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام، روایت نقل می کند، سند را کامل می آورد و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف اسناد، همین قسمت باشد.«کنز الدقائق»، علاوه بر نقل روایات، صبغه اجتهادی نیز دارد؛ یعنی در مواجهه با روایات فقط به نقل اکتفا نکرده، بلکه در مباحث مختلف اظهار نظرهای متناسب نموده است.برخی از اظهار نظرهای ایشان چنین است:۱. تصریح به جعلی بودن برخی از احادیث؛ به عنوان نمونه در جلد ۱، صفحه ۸۸ ، در آخرین فرازهای تفسیر سوره حمد، بحث « آمین »، در باره نقل احادیث از پیامبر -صلی الله علیه و آله وسلّم -و حضرت علی -علیه السّلام -، می نویسد: «و احادیثنا الصحیحة تدل علی وضع تلک الاخبار»؛۲. تصریح به تقیه ای بودن برخی از روایات؛ به عنوان نمونه در جلد۱، صفحه ۲۲۲، ذیل آیه ۲۵ سوره صاد ، می نویسد: «و الروایة التی رواها علی بن ابراهیم، واردة مورد التقیة»؛۳. توجیه برخی از روایات؛۴. شرح بعضی از فقرات برخی از احادیث؛۵. جمع بین برخی از روایات متعارض با شیوه های مختلف؛۶. ثصریح به اسرائیلی بودن برخی از روایات.چون اکثر مطالب تفسیری « کنز الدقائق » از تفسیر بیضاوی است، غالب بحث های ادبی و نقل اقوال ادبا، مباحث علوم قرآنی ابتدای سوره ها (مانند تعداد آیات و مکی و مدنی بودن آنها)، بحث های کلامی و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله، حتی بخشی از «اقول» ها از تفسیر بیضاوی است و گاهی نیز از تفسیر « کشاف » و « مجمع البیان » با ذکر و یا بی ذکر نام آنها؛ البته این، بدان معنا نیست که در این گونه مباحث، مطلبی را اضافه یا کم نمی کند، چون وی، گاهی اوقات نظرات بیضاوی را نمی پذیرد و یا خود، بسط بیشتری می دهد، مانند بحث تخصصی- ادبی راجع به ضمیر فصل، در جلد ۱، ص۱۳۴- ۱۳۵ ، ذیل آیه ۵، سوره بقره که تفصیل مطلب از خود اوست.این کتاب، در پاره ای از مباحث عقلی و عرفانی و تاویلات عقلی قریبه و بعیده، تحت تاثیر تفسیر صافی ملا محسن فیض کاشانی است.کتاب، گوشه چشمی نیز به عقاید صوفیه دارد. گاهی آنها را نقل و نقد می نماید؛ مثلا در ج۱، صفحه ۶۶ ، در ذیل «اهدنا الصراط المستقیم»، می نویسد: «و لا یخفی علیک ان هذا و ما سبق من التاویل و ما سیاتی منه مبنی علی ما ذهب الیه الصوفیة من الاصول الفاسدة و الغرض من نقله الاطلاع علی فساده».
جمع بندی پاره ای از ویژگی های کتاب
...
مصنف، در بیان انگیزه خود از نگارش این تفسیر، می فرماید: در گذشته حاشیه ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر « انوار التنزیل » بیضاوی نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تالیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار علیه السّلام .آیة الله معرفت، این تفسیر را تفسیری جامع، ما حصل تفاسیر مهم امامیه، شامل روایات اهل بیت علیه السّلام، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقایق ادبی در کنار مطالب فلسفی و عرفانی، دربردارنده حسن تعبیر بیضاوی و اسلوب شیخ طبرسی در «مجمع» و گزیده ای از «کشاف» و حواشی شیخ بهایی، جامع بین عقل و نقل و... می داند.آقای سید محمد علی ایازی، در باره آن می نویسد: «تفسیری است که شامل تمام آیات قرآن می باشد، ما حصل مهم ترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته ای است بین نقل و عقل و... از منظری دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می گردد.»
ساختار کتاب
کتاب، در ۱۴ جلد تنظیم شده است، با این شرح:جلد اول، شامل سوره حمد تا آخر آیه ۵۸ البقره؛جلد دوم، شامل بقیه آیات البقره (از ۵۹ تا آخر)؛جلد سوم، شامل تمام سوره آل عمران و نساء؛جلد چهارم، شامل سوره مائده و انعام؛جلد پنجم، شامل سوره اعراف، انفال و برائت؛جلد ششم، شامل سوره یونس، هود، یوسف و رعد؛جلد هفتم، شامل سوره ابراهیم، حجر، نحل و بنی اسرائیل (اسراء)؛جلد هشتم، شامل سوره کهف، مریم، طه و انبیاء؛جلد نهم، شامل سوره حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء و نمل؛جلد دهم، شامل سوره قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبا و فاطر؛جلد یازدهم، شامل سوره یس، صافات، ص، زمر، مؤمن (غافر)، سجده (فصلت) و حمعسق (شوری)؛جلد دوازدهم، شامل سوره زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاریات، طور، نجم، قمر و الرحمن؛جلد سیزدهم، شامل سوره واقعه، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحریم، ملک، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن و مزمل؛جلد چهاردهم، شامل سوره مدثر، قیامت، انسان، مرسلات، نبا، نازعات، عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق، بروج، طارق، اعلی، غاشیه، فجر، بلد، شمس، لیل، ضحی، ا لم نشرح، تین، علق، قدر، لم یکن، زلزله، عادیات، قارعه، تکاثر، عصر، همزه، فیل، قریش، ماعون، کوثر، کافرون، نصر، تبت، اخلاص، فلق و ناس.مؤلف، تمام آیات قرآن را به شیوه مزجی شرح می دهد و سپس به نقل اخبار می پردازد.
گزارش محتوا
به قول برخی از اندیشمندان، مؤلف، روایات منقوله را از تفسیر « نور الثقلین » برداشت کرده اند. تحقیقا ایشان بیش از ۹۰ درصد روایات «نور الثقلین» را با ترتیبی که در آن کتاب آمده، در تفسیر خود آورده اند؛ به طور نمونه، از ۱۲۰ حدیث ابتدای تفسیر که شامل سوره حمد و مقدار کمی از سوره بقره می شود، ایشان فقط ۴ حدیث را نقل نکرده اند و ۱۱۶ حدیث دیگر را بدون کم و کاست نقل کرده اند و خود ۲۰ حدیث بر آنها افزوده اند. احادیث اضافه شده، از تفسیر قمی، تفسیر عیاشی، تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام می باشد. بخشی از احادیث اضافه شده، به نحوی نسبت به روایات نقل شده، تکراری محسوب می شوند و احتمالا «نور الثقلین»، به همین دلیل آنها را نقل نکرده است.کتاب دیگری که «کنز الدقائق»، اکثر احادیث آن را نقل می نماید، «تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة»، تالیف سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی غروی از علمای قرن دهم هجری قمری، می باشد.«کنز الدقائق»، به سبب در بر داشتن معظم تفسیر بیضاوی و نقل از تفسیر « کشاف » و « مجمع البیان »، به طور طبیعی در کنار روایات اهل بیت علیه السّلام، برخی روایات اهل سنت را نیز نقل نموده است، اما این احادیث را مصنف با توجه به تفسیر بیضاوی و «مجمع البیان» نقل کرده است و به معنای نقل احادیث اهل سنت از منابع آنها تلقی نمی شود.یکی از برتری های تفسیر « کنز الدقائق » نسبت به «نور الثقلین»، مسند بودن آن یا به تعبیری عدم حذف اسانید است؛ البته از آن جایی که بخش اعظم روایات « کنز الدقائق » همان روایات «نور الثقلین» است، تفاوتی بین اسانید روایات آن دو نمی باشد، ولی در جایی که «کنز الدقائق» مستقیما از تفسیر فرات کوفی، « تاویل الآیات الظاهرة »، تفسیر قمی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام، روایت نقل می کند، سند را کامل می آورد و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف اسناد، همین قسمت باشد.«کنز الدقائق»، علاوه بر نقل روایات، صبغه اجتهادی نیز دارد؛ یعنی در مواجهه با روایات فقط به نقل اکتفا نکرده، بلکه در مباحث مختلف اظهار نظرهای متناسب نموده است.برخی از اظهار نظرهای ایشان چنین است:۱. تصریح به جعلی بودن برخی از احادیث؛ به عنوان نمونه در جلد ۱، صفحه ۸۸ ، در آخرین فرازهای تفسیر سوره حمد، بحث « آمین »، در باره نقل احادیث از پیامبر -صلی الله علیه و آله وسلّم -و حضرت علی -علیه السّلام -، می نویسد: «و احادیثنا الصحیحة تدل علی وضع تلک الاخبار»؛۲. تصریح به تقیه ای بودن برخی از روایات؛ به عنوان نمونه در جلد۱، صفحه ۲۲۲، ذیل آیه ۲۵ سوره صاد ، می نویسد: «و الروایة التی رواها علی بن ابراهیم، واردة مورد التقیة»؛۳. توجیه برخی از روایات؛۴. شرح بعضی از فقرات برخی از احادیث؛۵. جمع بین برخی از روایات متعارض با شیوه های مختلف؛۶. ثصریح به اسرائیلی بودن برخی از روایات.چون اکثر مطالب تفسیری « کنز الدقائق » از تفسیر بیضاوی است، غالب بحث های ادبی و نقل اقوال ادبا، مباحث علوم قرآنی ابتدای سوره ها (مانند تعداد آیات و مکی و مدنی بودن آنها)، بحث های کلامی و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله، حتی بخشی از «اقول» ها از تفسیر بیضاوی است و گاهی نیز از تفسیر « کشاف » و « مجمع البیان » با ذکر و یا بی ذکر نام آنها؛ البته این، بدان معنا نیست که در این گونه مباحث، مطلبی را اضافه یا کم نمی کند، چون وی، گاهی اوقات نظرات بیضاوی را نمی پذیرد و یا خود، بسط بیشتری می دهد، مانند بحث تخصصی- ادبی راجع به ضمیر فصل، در جلد ۱، ص۱۳۴- ۱۳۵ ، ذیل آیه ۵، سوره بقره که تفصیل مطلب از خود اوست.این کتاب، در پاره ای از مباحث عقلی و عرفانی و تاویلات عقلی قریبه و بعیده، تحت تاثیر تفسیر صافی ملا محسن فیض کاشانی است.کتاب، گوشه چشمی نیز به عقاید صوفیه دارد. گاهی آنها را نقل و نقد می نماید؛ مثلا در ج۱، صفحه ۶۶ ، در ذیل «اهدنا الصراط المستقیم»، می نویسد: «و لا یخفی علیک ان هذا و ما سبق من التاویل و ما سیاتی منه مبنی علی ما ذهب الیه الصوفیة من الاصول الفاسدة و الغرض من نقله الاطلاع علی فساده».
جمع بندی پاره ای از ویژگی های کتاب
...
wikifeqh: تفسیر_کنز_الدقائق_و_بحر_الغرائب_(کتاب)