[ویکی نور] تفسیر مقاتل بن سلیمان، معروف به تفسیر کبیر مقاتل از مهم ترین آثار قرآنی مقاتل و کهن ترین تفسیر کامل قرآن است که به ما رسیده است. نویسنده پیوسته در آن به جمع عقل و نقل (یا به تعبیری دیگر، روایت و درایت) پرداخته است؛ بدین جهت، آن را پیشگام تفاسیر جامع و کامل شمرده اند و به تعبیر شافعی «بقیه مفسرین ریزه خوار اویند» و از روز نخست، مورد توجه همگان قرار گرفته و یگانه منبع سرشار تفسیری شناخته شده است.
آثار فروزان عقل در آن مشاهده می شود و از نوعی ابداع و اعمال فنّ تألیفی ویژه ای برخوردار است. بیشتر به اهداف و مقاصد عالیه قرآن نظر دارد. جمع موضوعی آیات و تطبیق میان آیات به ظاهر متعارض، از ویژگی های این تفسیر است. مقاتل، تنها به گردآوری آرای سابقین بسنده نکرده، بلکه آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده، برگزیده است و تفسیر خود را بر این اساس، در کمال وجازت و رسایی عبارت و جامعیت، تألیف نموده است.
دکتر شحاته می نویسد: «آنچه به عنوان یک مفسر توانمند، جلب توجه می کند، جنبه تفسیر هر آیه با اندیشه آزاد و خرد تابناک اوست» و نیز می نویسد: «ویژگی تفسیر مقاتل در ساده و رسا بودن عبارت های آن است، علاوه بر احاطه بر معانی و واژه های قرآنی و بیان شبیه و نظایر آن، که در جای جای قرآن و سنت آمده است، که آن را به صورت «سهل و ممتنع» درآورده... از دیدگاه من، تفسیر مقاتل در حوزه های تفسیری، بی نظیر است و به رغم گذشت بیش از دوازده قرن، هنوز این تفسیر، در انسان این احساس را به وجود می آورد که گویی، این تفسیر، با چنین شیوه شیوا، برای امروز نوشته شده است. در نقل آرا و نقد و ترجیح، راه کوتاه را پیموده و چندان وارد مباحث جدلی نگردیده است. از لحاظ احاطه بر معانی قرآن، در عین جامعیّت، فشرده بیان کرده است و در عین ایجاز، رعایت ایفا (رسا بودن) به طور شایسته شده است و دیگر مزایای این تفسیر که در حجم کم، ولی محتوایی بسیار به جهان علم تقدیم داشته است».
از ویژگی های دیگر این تفسیر در دیدگاه دکتر شحاته، شیوه تفسیری قرآن به قرآن است که مقاتل، به واسطه احاطه و تسلط بر کلیات قرآن، در زیباترین وجه آن را پیاده نموده است. از ویژگی های دیگر آن در دیدگاه وی، ایجاد تلائم و هماهنگی و وحدت بین آیاتی است که در ظاهر موهم تناقض باشند؛ مانند آیه 7 سوره هود در خلق عرش و خلق آسمان و زمین و آیه 54 سوره اعراف به همراه آیه 11 سوره فصلت و آیه 30 سوره نازعات؛ در سوره هود می فهماند، خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمین است. از آیه سوره اعراف فهمیده می شود، خلق عرش بعد از خلق آسمان و زمین است و آیه 11 سوره فصلت می فرماید: خلق آسمان بعد از خلق زمین است و سوره نازعات عکس آن را می رساند. مقاتل در جمع بین آنها بیان می دارد که: خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمین است و خلق آسمان قبل از آفرینش زمین است، پس از آن آیات دیگر را به بیانی دیگر تأویل می دارد
و نیز جمع عقل پسند مراحل خلقت انسان، از تراب، طین، حمأ مسنون، طین لازب، صلصال کالفخار، من عجل و من ماء مهین، ذیل آیه 30 سوره بقره را ارائه می نماید.
دکتر شحاته در بیان ویژگی دیگر تفسیر مقاتل می نویسد: «اختلاط و در هم آمیختن عقل و نقل به شکل واضحی در تفسیر او نمایان است. از جهت نقل، آیات مربوط به یک موضوع واحد را جمع نموده و روایات متعلق به آنها را بعد از حذف اسانید بیان می دارد؛ اما در جانب عقل، ظهور آن واضح تر است؛ هر صفحه از صفحات تفسیر مملو از تلاش عقلی اوست. ذکاوت خدادادی و هوش فوق العاده وی علاوه بر جمع نمودن کلیه علومی که مفسر نیاز دارد، دو عامل یاری دهنده وی در تلاش عقلی اوست».
آثار فروزان عقل در آن مشاهده می شود و از نوعی ابداع و اعمال فنّ تألیفی ویژه ای برخوردار است. بیشتر به اهداف و مقاصد عالیه قرآن نظر دارد. جمع موضوعی آیات و تطبیق میان آیات به ظاهر متعارض، از ویژگی های این تفسیر است. مقاتل، تنها به گردآوری آرای سابقین بسنده نکرده، بلکه آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده، برگزیده است و تفسیر خود را بر این اساس، در کمال وجازت و رسایی عبارت و جامعیت، تألیف نموده است.
دکتر شحاته می نویسد: «آنچه به عنوان یک مفسر توانمند، جلب توجه می کند، جنبه تفسیر هر آیه با اندیشه آزاد و خرد تابناک اوست» و نیز می نویسد: «ویژگی تفسیر مقاتل در ساده و رسا بودن عبارت های آن است، علاوه بر احاطه بر معانی و واژه های قرآنی و بیان شبیه و نظایر آن، که در جای جای قرآن و سنت آمده است، که آن را به صورت «سهل و ممتنع» درآورده... از دیدگاه من، تفسیر مقاتل در حوزه های تفسیری، بی نظیر است و به رغم گذشت بیش از دوازده قرن، هنوز این تفسیر، در انسان این احساس را به وجود می آورد که گویی، این تفسیر، با چنین شیوه شیوا، برای امروز نوشته شده است. در نقل آرا و نقد و ترجیح، راه کوتاه را پیموده و چندان وارد مباحث جدلی نگردیده است. از لحاظ احاطه بر معانی قرآن، در عین جامعیّت، فشرده بیان کرده است و در عین ایجاز، رعایت ایفا (رسا بودن) به طور شایسته شده است و دیگر مزایای این تفسیر که در حجم کم، ولی محتوایی بسیار به جهان علم تقدیم داشته است».
از ویژگی های دیگر این تفسیر در دیدگاه دکتر شحاته، شیوه تفسیری قرآن به قرآن است که مقاتل، به واسطه احاطه و تسلط بر کلیات قرآن، در زیباترین وجه آن را پیاده نموده است. از ویژگی های دیگر آن در دیدگاه وی، ایجاد تلائم و هماهنگی و وحدت بین آیاتی است که در ظاهر موهم تناقض باشند؛ مانند آیه 7 سوره هود در خلق عرش و خلق آسمان و زمین و آیه 54 سوره اعراف به همراه آیه 11 سوره فصلت و آیه 30 سوره نازعات؛ در سوره هود می فهماند، خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمین است. از آیه سوره اعراف فهمیده می شود، خلق عرش بعد از خلق آسمان و زمین است و آیه 11 سوره فصلت می فرماید: خلق آسمان بعد از خلق زمین است و سوره نازعات عکس آن را می رساند. مقاتل در جمع بین آنها بیان می دارد که: خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمین است و خلق آسمان قبل از آفرینش زمین است، پس از آن آیات دیگر را به بیانی دیگر تأویل می دارد
و نیز جمع عقل پسند مراحل خلقت انسان، از تراب، طین، حمأ مسنون، طین لازب، صلصال کالفخار، من عجل و من ماء مهین، ذیل آیه 30 سوره بقره را ارائه می نماید.
دکتر شحاته در بیان ویژگی دیگر تفسیر مقاتل می نویسد: «اختلاط و در هم آمیختن عقل و نقل به شکل واضحی در تفسیر او نمایان است. از جهت نقل، آیات مربوط به یک موضوع واحد را جمع نموده و روایات متعلق به آنها را بعد از حذف اسانید بیان می دارد؛ اما در جانب عقل، ظهور آن واضح تر است؛ هر صفحه از صفحات تفسیر مملو از تلاش عقلی اوست. ذکاوت خدادادی و هوش فوق العاده وی علاوه بر جمع نمودن کلیه علومی که مفسر نیاز دارد، دو عامل یاری دهنده وی در تلاش عقلی اوست».
wikinoor: تفسیر_مقاتل_بن_سلیمان
[ویکی فقه] تفسیر مقاتل بن سلیمان (کتاب). ابوالحسن مقاتل بن سلیمان ازدی بلخی (متوفای ۱۵۰) از عطاء و عطیه و مجاهد و ضحاک و امام محمد بن علی الباقر (علیه السّلام) (در مقدمه تفسیر، سی نفر از بزرگان را می شمرد که در تفسیر، از آنان بهره گرفته است که دوازده نفر آنان از علمای تابعان، از جمله امام باقر (علیه السّلام) می باشند.) روایت دارد. پیرامون قرآن کتاب های متعددی نگاشته که از جمله - و مهم ترین - آنها تفسیر کبیر است که کهن ترین تفسیر کامل و پیوسته به شیوه نقلی - نظری شمرده می شود.
ابن جریج، گرچه در نظم و تالیف سرآمد بوده؛ ولی تفسیر او کاری است که در سن کهولت انجام داده و از لحاظ زمانی پس از تفسیر مقاتل انجام گرفته است؛ لذا تفسیر مقاتل را، کهن ترین تفسیر بدیع و قابل توجه، بلکه پیشگام تفاسیر جامع و کامل شمرده اند.تفسیر ابن جریج بیشتر جنبه نقل و گردآوری روایات از ابن عباس را دارد؛ در حالی که تفسیر مقاتل، تفسیری است جامع که آثار فروزان عقل نیز در آن مشاهده می شود و از یک نوع ابداع و اعمال فن تالیفی ویژه ای برخوردار است، و بیشتر به اهداف و مقاصد عالیه قرآن نظر دارد. جمع موضوعی آیات و وفق دادن میان آیات به ظاهر متعارض، از ویژگی های این تفسیر است.مقاتل، تنها به گردآوری آرای سابقین بسنده نکرده؛ بلکه آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده برگزیده است و تفسیر خود را بر این اساس، در کمال وجازت و رسایی عبارت و جامعیت تالیف نموده است.همین ویژگی ها سبب شده تا از روز نخست مورد توجه همگان قرار گیرد و یگانه منبع سرشار تفسیری شناخته شود، تا آنجا که امام شافعی، همگان را ریزه خوار سفره گسترده مقاتل می داند. (داوودی در طبقات المفسرین، از امام شافعی نقل می کند: الناس کلهم عیال علی مقاتل بن سلیمان فی التفسیر.)
دیدگاه دکتر شحاته
دکتر شحاته می گوید: آنچه درباره مقاتل بن سلیمان، به عنوان یک مفسر توانمند، جلب توجه می کند، جنبه تفسیر هر آیه، با اندیشه آزاد و خرد تابناک او است تا آنجا که دانشمندی بزرگ مانند امام شافعی درباره آن می گوید: هر که آهنگ تفسیر کند هر آینه بر خوان نعمت مقاتل بن سلیمان نشسته است. (من اراد التفسیر فهو عیال علی مقاتل. در جای دیگر آورده که من اراد ان یتبحر فی التفسیر فهو عیال علی مقاتل بن سلیمان.) شحاته می گوید: ویژگی تفسیر مقاتل در ساده و رسا بودن عبارت های آن است، علاوه بر احاطه بر معانی واژه های قرآنی و بیان شبیه و نظایر آن، که در جای جای قرآن و سنت آمده است، که آن را به صورت سهل و ممتنع (در عین سهولت و رسا بودن، در سطحی بالا و عمقی ژرف قرار دارد) در آورده... از دیدگاه من، تفسیر مقاتل در حوزه های تفسیری بی نظیر است و به رغم گذشت بیش از دوازده قرن، هنوز این تفسیر، در انسان این احساس را به وجود می آورد که گویی این تفسیر، با چنین شیوه شیوا، برای امروز نوشته شده است. در نقل آراء و نقد و ترجیح، راه کوتاه را پیموده و چندان وارد مباحث جدلی نگردیده است.از لحاظ احاطه بر معانی قرآن، در عین جامعیت، فشرده بیان کرده است و در عین ایجاز، رعایت ایفاء (رسا بودن) به طور شایسته شده است، و دیگر مزایای این تفسیر که در حجم کم ولی محتوایی بسیار به جهان علم تقدیم داشته است.
شیوه تفسیر مقاتل
این تفسیر، به صورت پیوسته تمامی آیات را - آنجا که به تبیین نیاز داشته - تفسیر کرده است. عقل و نقل، هر دو رعایت شده و با عبارت هایی کوتاه و فشرده و در عین حال رسا و شیوا، بیشتر بر اساس تفسیر قرآن به قرآن تکیه داشته است. برای نمونه، در تفسیر سوره حمد چنین می خوانیم:الحمد لله؛ یعنی الشکر لله. رب العالمین؛ یعنی: الجن و الانس. الرحمان الرحیم اسمان رقیقان (دو صفت دال بر لطف و عنایت حق تعالی نسبت به بندگان است در مقابل غلظت و خشونت. رحیم بر عنایت بیشتری دلالت دارد؛ زیرا رحمان رحمت واسعه و فراگیر است و رحیم عنایت خاص بر بندگان مخلص است) احدهما ارق من الاخر: الرحمان؛ یعنی: المترحم، و الرحیم؛ یعنی المتعطف بالرحمة. مالک یوم الدین؛ یعنی یوم الحساب. سپس به آیه اانا لمدینون استشهاد می کند که به معنای انا لمحاسبون می باشد و توضیح می دهد که قلمرو حکومت ملوک دنیا در محدوده همین جهان است ولی در روزه واپسین و جهان آخرت تنها حکمران، خدا است والامر یومئذ لله. ایاک نعبد؛ یعنی نوحد. چنانکه عابدات به موحدات تفسیر شده است. و ایاک نستعین علی عبادتک. اهدنا الصراط المستقیم؛ یعنی دین الاسلام. زیرا دینی جز اسلام، مستقیم نباشد؛ و در قرائت ابن مسعود: ارشدنا آمده است.صراط الذین انعمت علیهم؛ یعنی ما را به راه کسانی که به آنان عنایت داشته ای هدایت کن و آنان انبیایند که نعمت نبوت را بر آنان بخشوده ای.غیر المغضوب علیهم: الیهود الذین غضب الله علیهم. و لا الضالین المشرکین والنصاری.در پایان چند حدیث در وصف و فضیلت این سوره می آورد. و بر همین شیوه تا پایان قرآن تمامی آیات سوره ها را تفسیر و تبیین می کند.
دیدگاه متاخرین
...
ابن جریج، گرچه در نظم و تالیف سرآمد بوده؛ ولی تفسیر او کاری است که در سن کهولت انجام داده و از لحاظ زمانی پس از تفسیر مقاتل انجام گرفته است؛ لذا تفسیر مقاتل را، کهن ترین تفسیر بدیع و قابل توجه، بلکه پیشگام تفاسیر جامع و کامل شمرده اند.تفسیر ابن جریج بیشتر جنبه نقل و گردآوری روایات از ابن عباس را دارد؛ در حالی که تفسیر مقاتل، تفسیری است جامع که آثار فروزان عقل نیز در آن مشاهده می شود و از یک نوع ابداع و اعمال فن تالیفی ویژه ای برخوردار است، و بیشتر به اهداف و مقاصد عالیه قرآن نظر دارد. جمع موضوعی آیات و وفق دادن میان آیات به ظاهر متعارض، از ویژگی های این تفسیر است.مقاتل، تنها به گردآوری آرای سابقین بسنده نکرده؛ بلکه آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده برگزیده است و تفسیر خود را بر این اساس، در کمال وجازت و رسایی عبارت و جامعیت تالیف نموده است.همین ویژگی ها سبب شده تا از روز نخست مورد توجه همگان قرار گیرد و یگانه منبع سرشار تفسیری شناخته شود، تا آنجا که امام شافعی، همگان را ریزه خوار سفره گسترده مقاتل می داند. (داوودی در طبقات المفسرین، از امام شافعی نقل می کند: الناس کلهم عیال علی مقاتل بن سلیمان فی التفسیر.)
دیدگاه دکتر شحاته
دکتر شحاته می گوید: آنچه درباره مقاتل بن سلیمان، به عنوان یک مفسر توانمند، جلب توجه می کند، جنبه تفسیر هر آیه، با اندیشه آزاد و خرد تابناک او است تا آنجا که دانشمندی بزرگ مانند امام شافعی درباره آن می گوید: هر که آهنگ تفسیر کند هر آینه بر خوان نعمت مقاتل بن سلیمان نشسته است. (من اراد التفسیر فهو عیال علی مقاتل. در جای دیگر آورده که من اراد ان یتبحر فی التفسیر فهو عیال علی مقاتل بن سلیمان.) شحاته می گوید: ویژگی تفسیر مقاتل در ساده و رسا بودن عبارت های آن است، علاوه بر احاطه بر معانی واژه های قرآنی و بیان شبیه و نظایر آن، که در جای جای قرآن و سنت آمده است، که آن را به صورت سهل و ممتنع (در عین سهولت و رسا بودن، در سطحی بالا و عمقی ژرف قرار دارد) در آورده... از دیدگاه من، تفسیر مقاتل در حوزه های تفسیری بی نظیر است و به رغم گذشت بیش از دوازده قرن، هنوز این تفسیر، در انسان این احساس را به وجود می آورد که گویی این تفسیر، با چنین شیوه شیوا، برای امروز نوشته شده است. در نقل آراء و نقد و ترجیح، راه کوتاه را پیموده و چندان وارد مباحث جدلی نگردیده است.از لحاظ احاطه بر معانی قرآن، در عین جامعیت، فشرده بیان کرده است و در عین ایجاز، رعایت ایفاء (رسا بودن) به طور شایسته شده است، و دیگر مزایای این تفسیر که در حجم کم ولی محتوایی بسیار به جهان علم تقدیم داشته است.
شیوه تفسیر مقاتل
این تفسیر، به صورت پیوسته تمامی آیات را - آنجا که به تبیین نیاز داشته - تفسیر کرده است. عقل و نقل، هر دو رعایت شده و با عبارت هایی کوتاه و فشرده و در عین حال رسا و شیوا، بیشتر بر اساس تفسیر قرآن به قرآن تکیه داشته است. برای نمونه، در تفسیر سوره حمد چنین می خوانیم:الحمد لله؛ یعنی الشکر لله. رب العالمین؛ یعنی: الجن و الانس. الرحمان الرحیم اسمان رقیقان (دو صفت دال بر لطف و عنایت حق تعالی نسبت به بندگان است در مقابل غلظت و خشونت. رحیم بر عنایت بیشتری دلالت دارد؛ زیرا رحمان رحمت واسعه و فراگیر است و رحیم عنایت خاص بر بندگان مخلص است) احدهما ارق من الاخر: الرحمان؛ یعنی: المترحم، و الرحیم؛ یعنی المتعطف بالرحمة. مالک یوم الدین؛ یعنی یوم الحساب. سپس به آیه اانا لمدینون استشهاد می کند که به معنای انا لمحاسبون می باشد و توضیح می دهد که قلمرو حکومت ملوک دنیا در محدوده همین جهان است ولی در روزه واپسین و جهان آخرت تنها حکمران، خدا است والامر یومئذ لله. ایاک نعبد؛ یعنی نوحد. چنانکه عابدات به موحدات تفسیر شده است. و ایاک نستعین علی عبادتک. اهدنا الصراط المستقیم؛ یعنی دین الاسلام. زیرا دینی جز اسلام، مستقیم نباشد؛ و در قرائت ابن مسعود: ارشدنا آمده است.صراط الذین انعمت علیهم؛ یعنی ما را به راه کسانی که به آنان عنایت داشته ای هدایت کن و آنان انبیایند که نعمت نبوت را بر آنان بخشوده ای.غیر المغضوب علیهم: الیهود الذین غضب الله علیهم. و لا الضالین المشرکین والنصاری.در پایان چند حدیث در وصف و فضیلت این سوره می آورد. و بر همین شیوه تا پایان قرآن تمامی آیات سوره ها را تفسیر و تبیین می کند.
دیدگاه متاخرین
...
wikifeqh: تفسیر_مقاتل_بن_سلیمان_(کتاب)