تفسیر در عصر تدوین

[ویکی فقه] تفسیر تا پیش از عصر تدوین یعنی اواخر دوره بنی امیه و اوایل بنی عباس تنها به صورت شفاهی و نقل روایت آموخته می شد و صحابه و تابعان روایات تفسیری را از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) یا از یکدیگر گزارش می کردند. همزمان با عصر تدوین(آغاز قرن دوم) مرحله دیگری در تفسیر قرآن آغاز شد.
در ابتدای این دوره تألیف مستقلی نگاشته نشده که سوره ها و آیه های قرآن را به صورت منظم تفسیر کند، بلکه پیشوایان حدیث مانند یزید بن هارون سلمی (م. ۱۱۷ ق.) شعبة بن حجاج (م. ۱۶۰ ق.)، وکیع بن جراح (م. ۱۹۷ ق.) و سفیان بن عیینه (م. ۱۹۸ ق.) ضمن تدوین روایات، بابی را به روایات تفسیری اختصاص می دادند.
← استقلال یافتن تفسیر
تفسیر از قرن سوم به بعد تحت تأثیر انواع دانش ها و معارف و فرهنگ های رایج، متنوع و متحول شد و استقلال خود را به دست آورد.روایات تفسیری ائمّه (علیهم السلام) و صحابه گسترش یافت و با شکوفا شدن علوم مختلف، تفاسیر زیادی با رویکردهای گوناگون روایی، ادبی، لغوی، فقهی و عرفانی تدوین شدند.مجاز القرآن ابوعبیده (م. ۲۰۹ ق.)، معانی القرآن فراء (م. ۲۰۷ ق.)، نظم القرآن جاحظ (م. ۲۲۵ ق.)، تأویل مشکل القرآن ابن قتیبه (م. ۲۷۶ ق.)، احکام القرآن هشام بن محمد بن سائب کلبی (م. ۲۰۴ ق.) و احکام القرآن شافعی (م. ۲۰۴ ق.) از مهم ترین نگاشته های این دوره اند. برخی این قرن را در مقایسه با دو قرن پیشین، عصر شکوفایی و بالندگی تفسیر و مفسران دانسته اند.
قرن چهارم، رونق و رواج تفسیر
در قرن چهارم همزمان با شکوفایی اندیشه و گسترش دانش و فروکش کردن درگیری های سیاسی، تدوین تفاسیر زیادی از جمله تفاسیر روایی آغاز شد.تفسیر علی بن ابراهیم قمی (م. ۳۰۷ ق.)، تفسیر فرات کوفی (م. ۳۰۷ ق.)، تفسیر عیاشی اثر ارزشمند محمد بن مسعود بن عیاش (م. ۳۲۰ ق.) از محدثان بزرگ شیعه، تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه السلام) تألیف محمد بن قاسم استرآبادی (م. ۳۵۰ ق.) و تفسیر نعمانی (م. ۳۶۰ ق.) از مهم ترین تفاسیر شیعه در این دوران اند و مهم ترین تفاسیر اهل سنت در این دوره عبارت اند از: جامع البیان عن تأویل آی القرآن تألیف ابوجعفر محمد بن جریر طبری (م. ۳۱۰ ق.) که نگارش آن نقطه عطفی در تاریخ تفسیرنگاری بود و از جامع ترین و ارزشمندترین تفاسیر نقلی موجود به شمار می رود که اقوال سلف را با ذکر سند ذکر می کند، هرچند نقل روایات ضعیف و اسرائیلیات از ضعف های عمده این تفسیر به شمار می آید، تفسیر المسند اثر ابوحاتم محمد بن ادریس (م. ۳۲۷ ق.) و تفسیر بحرالعلوم تألیف نضربن محمد سمرقندی (م. ۳۷۵ ق.).البته در این زمان تفسیرهای دیگری با رویکرد ادبی لغوی مانند معانی القرآن زجاج (م. ۳۱۱ ق.)، بیانی مانند تفسیر القرآن الکریم رمانی (م. ۳۸۴ ق.) و کلامی مانند تأویلات القرآن ماتریدی (م. ۳۳۳ ق.) نیز نگاشته شده اند.تدوین علوم گوناگون، مانند لغت و صرف و نحو ، ترجمه کتب فلسفی، ظهور اختلافات فقهی و کلامی و رواج تعصبات فرقه ای و مذهبی و ورود اجتهاد در تفسیر قرآن، از جمله عوامل مؤثر در رشد و بسط تفسیر در این زمان شمرده شده اند. در این عصر بیش از هر عصر دیگر، تفاسیر قرآن رونق و رواج داشته اند.
قرن پنجم، ترجمه و شکوفایی دانش های مختلف
...