تفسیر النهر الماد من البحر المحیط

[ویکی نور] تفسیر النهر المادّ من البحر المحیط اثر ابوحیان اندلسی (متوفی 754ق)، تفسیری ادبی است از قرآن کریم که در حقیقت مختصر کتاب دیگر ابوحیان تحت عنوان «البحر المحیط فی التفسیر» است. کتاب مذکور توسط خود او خلاصه شده است و فشرده آنچه را که در آن کتاب به تفصیل گفته بود، در این تفسیر وجیز آورده است و راهی هموارتر برای پویندگان به منظور دسترسی به نکات و ظرافت های قرآن، فراهم کرده است.
«البحر المحیط» از تفاسیر مهم قرآن کریم به شمار می رود و ابوحیان آن را در 710ق در روزگار حکومت الناصر هنگامی که در قبه منصوریه به تدریس تفسیر مشغول بود نوشته است. وی در تفسیر آیات، نخست معانی مختلف هر واژه را با ذکر شواهد مختلف ذکر کرده است، سپس با توجه به آراء نحویان کهن و به ویژه سیبویه، احکام نحوی هر آیه را به تفصیل بیان داشته است. از همین رو در این کتاب، روح نحو بیشتر از روح تفسیر حاکم است. پس از آن مؤلف به شان نزول هر آیه و مناسبت و ارتباط آن با آیات قبل و بعد و نیز قرائت های مختلف پرداخته است. وی در این تفسیر چنانکه خود می گوید به ظاهر آیات توجه داشته و هرگونه تاویل به گونه ای که در تفاسیر صوفیان و باطنیان آمده را مردود شمرده است (ر.ک: فاتحی نژاد، عنایت الله، ج5، ص420).
در «النهر المادّ» نیز مانند «البحر المحیط»، تفسیر تمام سوره های قرآن آمده است، با این تفاوت که در این کتاب، به تفصیل مطالب پرداخته نشده و مباحث به صورت مختصر، ارائه گردیده است، به گونه ای که «البحر المحیط» در یازده جلد سامان یافته اما «النهر المادّ»، در دو جلد تنظیم شده است.
تحقیق و تصحیح این کتاب را بوران الضناوی و هدیان الضناوی برعهده داشته اند. در ابتدای کتاب، مقدمه ای از محققان افزوده شده و در آن، علاوه بر ارائه زندگی نامه ابوحیان، به بررسی نسخ کتاب پرداخته شده است (مقدمه، ج1، ص3- 5).
این کتاب یک بار در حاشیه «البحر المحیط» به چاپ رسیده و بار دیگر به کوشش بوران الضناوی و هدیان الضناوی به طور مستقل در بیروت (1407ق1987/م) منتشر شده که نسخه حاضر است و فهرست مطالب کتاب، در انتهای جلد دوم جای گرفته است.