تفاسیر ایات الاحکام

[ویکی فقه] تفاسیر آیات الاحکام. تفاوت در شیوه نگارش آیات الاحکام میان اهل سنت و فقهای امامیه قابل توجه است؛ فقهای اهل سنت، هر یک از آیات الاحکام را با توجه به ترتیب سوره ها بررسی می کنند ولی فقهای امامیه، با توجه به ابواب فقه، آیات مربوط به هر باب را یکجا مورد بحث قرار می دهند. کتاب های مربوط به آیات الاحکام، گونه ای تفسیر موضوعی به شمار می روند.حال مهمترین و معروف ترین کتاب های آیات الاحکام را بر حسب سال وفات مؤلفان آنها می آوریم:
بدون شک سنت (در کنار قرآن) تفسیری است بر آیات احکام و آنچه از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) روایت شده و اصحاب برگزیده او و ائمه اطهار (علیهم السلام) آن را تبیین نموده اند، تفاسیر فقهی به شمار می رود و امت اسلامی آن را (گرچه به صورت غیر مدوّن) نسل به نسل به ارث برده اند و صحابه و تابعان و پس از آنان دانشمندان و فقیهان، هرگاه در احکام و فرایض دینی مشکلی برایشان پیش می آمد، به قرآن مراجعه می کردند و اختلاف نظر اصحاب یا تابعان و یا علما به چگونگی فهم آنان از متن قرآن در خصوص تکالیف و فرایض دینی برمی گشت؛ و شاهد بر این مطلب فراوان است.این وضع تا زمان ظهور پیشوایان مذاهب و فقهایی که از کتاب و سنت استنباط می نمودند ادامه داشت. در آن زمان بود که حوادثی بر مسلمانان گذشت که سابقه نداشت و حکم آنها مشخص نبود. این حوادث را اصطلاحا مسائل مستحدثه نامیدند. پس از آن نیز مسائل جدید فراوانی در زمینه های مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و اداری در میان مسلمانان پدید آمد.لذا فقیه، قبل از هر چیزی به قرآن می نگریست تا با مدد گرفتن از قرآن، آن مشکلات را حل کند و در سایه رهنمودهای قرآن به آن مسائل پاسخ گوید و حکم آنها را با توجه به دریافت خویش (از آیات و روایات) بیان کند و معتقد بود که رای صحیح همین است و آن را با دلایل و براهین، محکم و استوار می ساخت. برخی از این استنباط ها مورد اتفاق و برخی مورد اختلاف عموم فقهاست؛ بدون اینکه فقیهان در این اختلافات تعصبی ورزند. اختلافاتشان هم صرفا اختلاف در رای و نظر بود و قابل تفاهم و مشورت؛ زیرا همگی طالب حق و در جستجوی حکم صحیح الهی بودند و برای هیچ یک از آنان مشکل نبود که در صورت صحیح بودن رای مخالفش از نظر خود برگردد و رای مخالف را بپذیرد.نتیجه این اختلافات در استنباط اصول و مبانی احکام از قرآن کریم، آن شد که کتاب هایی در بیان موارد اختلاف و اتفاق نظر در فهم معانی آیات الاحکام نگاشته شود.شایسته است گفته شود که نخستین نوشتار در آیات الاحکام، به دست فرزانه توانا و مفسر عالی قدر، ابوالنضر محمد بن سائب کلبی (متوفای ۱۴۶) انجام گرفت. وی از صحابه به نام امام محمد بن علی الباقر و امام جعفر بن محمد الصادق (علیهماالسلام) است و از بزرگان اتباع تابعان به شمار می رود.ابن ندیم او را در زمره کسانی آورده است که در این باب گام برداشته اند. او می گوید: محمد بن سائب کتاب خود را درباره احکام القرآن بر مبنای روایت از ابن عباس نگاشته است.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۶۳.
ابوبکر احمد بن علی رازی مشهور به جصاص (متوفای ۳۷۰) است. او در زمان حیاتش، امام مذهب حنفی بود و ریاست مذهب به او منتهی می شد. وی صاحب تالیفات فراوانی است؛ از جمله، احکام القرآن که آن را بر اساس مبانی مذهب ابوحنیفه نوشت و از مهمترین کتب مدون در این موضوع به شمار می رود و شاید مفصل ترین آنها باشد. او در این کتاب به صورت گسترده به جوانب مختلف معانی آیات الاحکام پرداخته و به دور از تعصب و گرایش مذهبی در بسیاری از مطالبی که نوشته است، آزادانه تمام جوانب قضایا را بررسی کرده است؛ گرچه استاد ذهبی او را به تعصب نسبت به مذهب حنفی و تلاش در جهت تخطئه سایر مذاهب متهم کرده است ولی ما در وی غرض ورزی و تعصب ناروا نیافتیم؛ بلکه مطلوب وی بیان حقیقت است آن گونه که خود تشخیص داده است. مثلا در آیه «ثم اتموا الصیام الی اللیل؛
بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.
این کتاب را، ابوبکر احمد بن حسین بن علی بیهقی نیشابوری شافعی (متوفای ۴۵۸) صاحب کتاب السنن الکبری گرد آورده است.این کتاب مشتمل است بر آنچه در سخنان محمد بن ادریس شافعی، امام مذهب شافعیه، از استنادات و استشهادات قرآنی در ابواب مختلف فقه آمده است. بیهقی اقدام به جمع و ترتیب و تبویب آن به صورت کتابی مستقل نمود. بیهقی می گوید: به صحت گفتار وی اعتقاد دارم؛ او که ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی مطلبی پسر عم محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله وسلّم) است. آنچه از احکام قرآن را که شناخت آن بر ما واجب است به صورت متفرق در کتب مختلفی که در مورد اصول و احکام نگاشته، آورده است. من هم آنها را مشخص کرده و به طور مرتب و منظم در این مجموعه جمع آوری کرده ام تا استفاده از آن برای جویندگان این معارف آسان باشد و در نقل و بیان گفتار وی به طریق اختصار عمل نمودم، و از زیاده روی اجتناب ورزیدم و سخنان وی را در اصول فقه و استشهادات او را از آیات قرآن در نهایت اختصار (چنان که شایسته این کتاب باشد) نقل نمودم.
← آیات مربوط به مسائل عقیدتی
...