تخت جمشید

تَخت جَمشید (Persepolis)
نمای تَخت جَمشید (بازسازی شده)
نمای تَخت جَمشید (بازسازی شده)
نمای تَخت جَمشید (بازسازی شده)
نمای تَخت جَمشید (بازسازی شده)
(یا: پارسه؛ به یونانی: پرسپولیس، به معنی شهرِ پارس) محوطه ای باستانی شامل ویرانه های مجموعه بناها و کاخ های دوران هخامنشی، بر روی صفّۀ سنگیِ مرتفع در ضلع غربیِ کوه رحمت در دشت مرودشت، بر سر راه شیراز ـ اصفهان. کارِ ساخت تخت جمشید در زمان سلطنت داریوش اول، در حدود ۵۱۸پ م آغاز شد و تا حدود ۳۳۱پ م ادامه یافت و با حملۀ اسکندر مقدونی ناتمام ماند. هنر معماری تخت جمشید ترکیبی است از هنر معماری ملل خراج گزار شاهنشاهی هخامنشی، همچون مصر، اورارتو، بابل، آشور، لیدی، یونانی های غرب آسیای صغیر، و عیلام. فهرست آثار تخت جمشید بدین شرح است: ۱. تختگاه یا صفۀ اصلی که در ۵۱۸پ م از بلوک های سنگی بزرگ ساخته شده است. ابعاد صفّه ۴۵۰×۳۰۰ متر است و از هشت تا هجده متر ارتفاع دارد و روی دیوارِ جنوبی صفه کتیبۀ میخی داریوش اول قرار دارد؛ ۲. ویرانه های باروی خشتیِ تخت جمشید بر فراز کوه رحمت؛ ۳. پلکان اصلی که ورودی اصلی مجموعۀ تخت جمشید است. این پلکان از ۱۰۶ پله به عرض هفت متر و ارتفاع دَه سانتی متر تشکیل شده و به سردر ورودی خشایارشا، موسوم به دروازۀ ملل، ختم می شود؛ ۴. سردر ورودی خشایارشای اول یا دروازۀ ملل، تالاری مربع شکل است که سقف آن بر چهار ستون سنگی نهاده بود و اکنون فقط دو ستون آن برجاست. تالار دارای سه درگاه اصلی است به ارتفاع یازده متر که به شرق و غرب و جنوب باز می شود و در دو طرف ضلع غربی، پیکرۀ سنگیِ دو لاماسو (گاو بالدار با سردیسِ مرد) قرار دارد که تأثیر هنر آشوری را نشان می دهد. بالای هر لاماسو کتیبه ای به سه خط و زبان، پارسی باستان، عیلامی و بابلی، است؛ ۵. آپادانا یا تالار پذیراییِ اصلی تخت جمشید که تالاری ستون دار به شکل مربع است و هر ضلع آن ۷۵×۷۵ متر است و شش ردیف شش تایی ستون داشته است. شهرت آپادانا به نقوش برجستۀ پلکان شرقی آن است که چهرۀ نمایندگان ۲۳ ملت تابع شاهنشاهی هخامنشی را نمایش می دهد؛ ۶. کاخ سه دروازه؛ ۷. کاخ داریوش اول به نام تچر که به سبک مصری ساخته شده است؛ ۸. کاخ ناتمام اردشیر سوم؛ ۹. کاخ خشایارشا یا هدیش؛ ۱۰. تپه خاک که میان هدیش و ابنیۀ حرمسرا قرار دارد و ممکن است انبار بوده باشد؛ ۱۱. خزانه که محل کشف ۳۳,۳۰۰ لوح گلین عیلامی و آرامی است. این الواح در ۱۹۳۳ کشف و به مؤسسۀ شرق شناسی دانشگاه شیکاگو منتقل شد؛ ۱۲. مجموعۀ حرمسرا در بخش شرقی و جنوبی صفّۀ تخت جمشید؛ ۱۳. تالارِ صدستون؛ ۱۴. آرامگاه های صخره ای اردشیر دوم و اردشیر سوم در بالای کوه رحمت؛ ۱۵. آرامگاه صخره ای ناتمام منسوب به داریوش سوم در کوه رحمت. در اسناد یونانی و منابع تاریخیِ کلاسیک از جایگاه «پارسه» اطلاعی به دست نمی آید. اما ویرانه های تخت جمشید از دیرباز نظر سیاحان را به خود جلب کرده است و بازدیدهای جهانگردان اروپایی را سرآغاز مطالعات دربارۀ تخت جمشید باید دانست. از میان این سیاحان می توان ادوریک دو پوردونون در ۱۳۲۰م، ژوزفا باربارو در ۱۴۷۴م، جفری دوکت در ۱۵۷۰، هاینریش فون پوزر در ۱۶۲۱، توماس هربرت در ۱۶۲۸، نیلس ماتسون کیوپینگ در ۱۶۵۰، یوهان آلبرشت فن ماندلسلو در ۱۶۳۸، ژان باپتیست تاورنیه از ۱۶۳۱ تا ۱۶۶۸، ژان تِوِنو در ۱۶۶۷، و کورنلیوس دوبروین در ۱۷۰۴ را نام برد. دُن گارسیا دو سیلوا دو فیگوئرا، سفیر اسپانیا در دربار صفوی، در ۱۶۲۴ وجود خطوط میخی در تخت جمشید را به محققان اروپایی گزارش داد. ژان شاردن و گرلو در ۱۶۶۵ـ۱۶۶۷ از تخت جمشید بازدید کردند و گرلو آن جا را نقاشی کرد. شاردن متن چند کتیبه را رونوشت کرد و گزارش داد باید آن ها را، مانند خط چینی، از بالا به پایین خواند. پیش تر پیِترو دلاواله در ۱۶۲۳ به این نتیجه رسیده بود که خطوط میخی تخت جمشید را باید از راست به چپ خواند. کارستن نیبور در ۱۷۶۵ به ترسیم خرابه های تخت جمشید و استنساخ کتیبه های آن جا پرداخت و کتاب خود را در ۱۷۷۸ چاپ کرد. در ۱۸۰۲، گروتفند اولین گام را برای قرائت و کشف رمز خط میخی پارسی باستان برداشت. جیمز موریه نخستین کسی بود که در ۱۸۱۱ در تخت جمشید به منظور یافتن عتیقه حفاری کرد. سپس ویلیام اوزلی در ۱۸۱۲ بخشی از نقوش برجستۀ تخت جمشید را به بریتانیا فرستاد. رابرت کرپورتر در ۱۸۱۳ و شارل تیکسیه در ۱۸۳۸ در محوطۀ تخت جمشید تحقیق کردند و گزارش هایی همراه نقاشی تهیه کردند. اوژن فلاندن و پاسکال کوست از فرهنگستان پاریس در ۱۸۴۱ اولین تحقیقات دقیق دربارۀ تخت جمشید را انجام دادند و، افزون بر گراور، از آن جا نقشه تهیه کردند. هیئت باستان شناسی مارسل و ژان دیولافوا در ۱۸۸۵ از پرسپولیس بازدید کرد، اما شوش را برای کاوش ترجیح داد. معتمدالدوله، حاکم فارس، در ۱۸۸۷، با هدف یافتن عتیقه در خرابه های تخت جمشید حفاری کرد و در همان سال ها فرصت الدولۀ شیرازی کتاب آثار عجم را نوشت، که شامل اطلاعات و مشاهدات و نقاشی های او از آثار تاریخی خطۀ فارس بود. کاوش های تخت جمشید را هیئت باستان شناسی مؤسسۀ خاورشناسی دانشگاه شیکاگو، به سرپرستی ارنست هرتسفلد، در ۱۹۳۱ با حمایت های انجمن آثار ملی ایران، به ریاست محمدعلی فروغی و تیمورتاش، وزیر دربار رضاشاه پهلوی، آغاز کرد و تا ۱۹۳۴ ادامه داد. سرپرستی هیئت باستان شناسی مؤسسۀ خاورشناسی دانشگاه شیکاگو از ۱۹۳۴ با اریک اشمیت بود. این مؤسسه در ۱۹۴۰ به کاوش های اشمیت خاتمه داد و سپس علی سامی، از بنگاه علمی تخت جمشید، آندره گدار و محمدتقی مصطفوی از ادارۀ کل باستان شناسی وزارت فرهنگ و هنر و بعدها علی اکبر تجویدی و علی اکبر سرافراز به کاوش ها ادامه دادند.