تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه

[ویکی نور] تاریخ گیتی گشا، نوشته محمدصادق موسوی اصفهانی ، با مقدمه سعید نفیسی این کتاب که به همت میرزا محمدصادق، وقایع نگار کریم خان زند سامان یافته است، سه تألیف را درباره تاریخ خاندان زندیه به فارسی در بر دارد. وی و جعفر خان (م 1202)، برادرزاده کریم خان، به نوشتن تاریخ سلسله زندیه مأمور شدند و تاریخ گیتی گشا را پدید آوردند که از مهم ترین و معتبرترین اسناد تاریخی این سلسله به شمار می رود.
این اثر افزون بر تاریخ گیتی گشا (بخش نخست کتاب)، دو پیوست (ذیل) را از دو نویسنده در خود گنجانده و حوادث عصر نویسنده بخش نخست را تا 21 محرّم 1200 گزارش کرده و درباره بسیاری از رویدادها که وی آنها را دیده، بدون کم و کاست سخن گفته یا آنها را از خاطرات و مشاهدات و نوشته های میرزا محمدحسین فراهانیِ وزیر، نقل کرده است. ذیل نخستینِ (بخش دوم) آن را عبدالکریم بن علی رضا الشریف، شاگرد میرزا محمدصادق (نامی) نوشت. وی پس از مرگ نامی به فرمان میرزا محمدحسین فراهانی به دنبال کردن کار او فرمان یافت و پس از مرگ لطفعلی خان زند در 1209، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاریخی درباره سلطنت فتحعلی شاه سامان داد.
نثر کتاب سست و متکلفانه و به شیوه رایج نزد برخی از تاریخ نویسانِ پس از صفویه و با کنایات و استعارات و تشبیهات فراوان و جملات زاید همراه است؛ چنان که خواننده رشته کلام را از دست می دهد. اگرچه نویسندگان کتاب، در شرح حوادث و گزارش های خود امانت داری کرده اند، حقایق را با بزرگ نمایی رایج در آن روزگار و کنایات و استعارات و تشبیهات مخل و اطناب های ملال آور در آمیخته و صاحبان ذیل اول و دوم، به رغم برافتادن سلسله زندیه هنگام نوشته شدن ذیل ها، از این سلسله به ویژه لطفعلی خان زند جانبدارانه سخن گفته اند.
چارلز ریو، خاورشناس شهیر انگلیسی در فهرست کتاب های خطی فارسی موزه بریتانیا درباره این کتاب می نویسد: ابوالحسن بن ابراهیم قزوینی در فوائد صفویه که کتابی در تاریخ عمومی است (1211)، درباره میرزا محمدصادق چنین می گوید: علی مراد خان (1199 - 1196) میرزا محمدصادق را بر اثر دروغ ها و بزرگ نمایی هایش در ستایش خاندان زند در این کتاب نکوهش کرد.
نخستین بخش کتاب (تاریخ گیتی گشا) که با مدح و ثنا و کنایات و استعارات فراوان آغاز می شود، به گزارش رویدادها از آغاز تاریخ زند تا حوادث 21 محرم 1200 می پردازد. مرگ نادر شاه افشار و حوادث پس از آن و کارهای جانشینان او و اصل و نسب خاندان زند، درون مایه اصلی این بخش است و چگونگی انقراض افشاریان و آمدن کریم خان زند، ابوالفتح خان و علی مردان خان به اصفهان و نشاندن اسماعیل میرزا صفوی، چیرگی محمد حسن خان قاجار بر اصفهان و پیروزی او بر علی مردان خان، آزاد خان و عبدالله خان، درون مایه گزارش های فصل های بعدی کتاب به شمار می رود. بر پایه این گزارش ها، برخی از سپاهیان ابراهیم شاه که به شاهرخ افشار پیوسته بودند، او را به شاهی رساندند، اما امیران خراسان او را از سلطنت عزل و کور کردند و به جای وی، میرزا سید محمد صدر ، پسر میرزا داود و دختر زاده شاه سلیمان صفوی را بر تخت نشاندند.

[ویکی فقه] تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه (کتاب). تاریخ گیتی گشا، نوشته محمدصادق موسوی اصفهانی، با مقدمه سعید نفیسی این کتاب که به همت میرزا محمدصادق، وقایع نگار کریم خان زند سامان یافته است، سه تالیف را در باره تاریخ خاندان زندیه به فارسی در بر دارد. وی و جعفر خان (م ۱۲۰۲)، برادرزاده کریم خان، به نوشتن تاریخ سلسله زندیه مامور شدند و تاریخ گیتی گشا را پدید آوردند که از مهم ترین و معتبرترین اسناد تاریخی این سلسله به شمار می رود.
این اثر افزون بر تاریخ گیتی گشا (بخش نخست کتاب)، دو پیوست (ذیل) را از دو نویسنده در خود گنجانده و حوادث عصر نویسنده بخش نخست را تا ۲۱ محرم ۱۲۰۰ گزارش کرده و درباره بسیاری از رویدادها که وی آنها را دیده، بدون کم و کاست سخن گفته یا آنها را از خاطرات و مشاهدات و نوشته های میرزا محمدحسین فراهانی وزیر، نقل کرده است. ذیل نخستین (بخش دوم) آن را عبد الکریم بن علی رضا الشریف، شاگرد میرزا محمدصادق (نامی) نوشت. وی پس از مرگ نامی به فرمان میرزا محمدحسین فراهانی به دنبال کردن کار او فرمان یافت و پس از مرگ لطفعلی خان زند در ۱۲۰۹، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاریخی در باره سلطنت فتحعلی شاه سامان داد. نثر کتاب سست و متکلفانه و به شیوه رایج نزد برخی از تاریخ نویسان پس از صفویه و با کنایات و استعارات و تشبیهات فراوان و جملات زاید همراه است؛ چنان که خواننده رشته کلام را از دست می دهد. اگرچه نویسندگان کتاب، در شرح حوادث و گزارش های خود امانت داری کرده اند، حقایق را با بزرگ نمایی رایج در آن روزگار و کنایات و استعارات و تشبیهات مخل و اطناب های ملال آور در آمیخته و صاحبان ذیل اول و دوم، به رغم برافتادن سلسله زندیه هنگام نوشته شدن ذیل ها، از این سلسله به ویژه لطفعلی خان زند جانبدارانه سخن گفته اند. چارلز ریو، خاورشناس شهیر انگلیسی در فهرست کتاب های خطی فارسی موزه بریتانیا درباره این کتاب می نویسد: ابو الحسن بن ابراهیم قزوینی در فوائد صفویه که کتابی در تاریخ عمومی است (۱۲۱۱)، درباره میرزا محمدصادق چنین می گوید: علی مراد خان (۱۱۹۹- ۱۱۹۶) میرزا محمدصادق را بر اثر دروغ ها و بزرگ نمایی هایش در ستایش خاندان زند در این کتاب نکوهش کرد.
گزارش محتوا
تاریخ گیتی گشا نخست در ۱۳۱۷ ش به کوشش استاد سعید نفیسی به چاپ رسید، اما از این روی که حقایقی در باره یکی از خاندان های حاکم آن روزگار در برداشت، به دست خوانندگان نرسید و حکومت وقت از انتشارش جلوگیری کرد. گمان می رود که نام کتاب را عبد الکریم بن علی رضا الشریف (نویسنده نخستین ذیل)، بر آن نهاده باشد؛ زیرا این نام تنها در دیباچه ذیل او آمده است. محمداسماعیل خان وکیل الملک نوری، حکم ران کرمان (م ۱۲۸۶)، پیش از ۱۲۷۵، تاریخ گیتی گشا را بدون در نظر آوردن دو ذیل آن، تهذیب و عبارت پردازی های آن را حذف کرد، اما سعید نفیسی با افزودن مقدمه و حواشی و فهرست هایی بر این کتاب و دو ذیلش، آن را در ۱۳۱۷ ش در تهران به چاپ رساند. نمایه هایی از نام های کسان، خاندان ها و نژادها و جای ها و کتاب ها در پایان این نسخه از کتاب آمده است و هیچ توضیح معنایی یا تاریخی در پانوشت های آن نیست و تنها از دیباچه سودمند استاد نفیسی، اطلاعاتی در باره اش می توان فراچنگ آورد.
منبع
...