تاریخ همدان

همدان امروزی مرکز استان همدان امروزی یکی از کهن ترین شهرهای جهان است. نام آن برای نخستین بار به نام اَمَدانه یا آمادی در کتیبهٔ تیگلت پیلسر یکم ( ۱۱۰۰ پیش از میلاد ) پادشاه آشور آمده است. این شهر پایتخت پادشاهان ماد بوده و در دوران های هخامنشی و اشکانی پایتخت تابستانی آنان نیز بوده است. [ ۱] [ یادداشت ۱]
در آثار تاریخی برای شهر همدان نام های بسیاری ارائه شده است، در زیر به برخی از آن ها اشاره می شود. اَمَدانه یا آمادی نخستین نام این شهر است که در کتیبه های آشوری پیلسر آمده است؛ بنابراین تاریخ بنای شهر همدان بیش از سه هزار سال است. هگمتانه یا هنگمتانه که به معنی محل تجمع می باشد ترکیبی است از دو واژهٔ هن دیس دیگر پیشوند هم ( که در واژگان هندسه، اندازه، اندوختن و … نیز به همین شکل بازمانده است ) و گاماتا دیس کهن واژه آمدن، که رو هم رفته به معنی هم - آیی و تجمع است. در یونانی اکباتان در پارس هگمتانه است. اپیفانیادر زمان سلوکیان و به افتخار آنتیوخوس چهارم، این شهر اپیفالیا نامیده شد؛ زیرا نام این شاه سلوکی، آنتیخوس اپیفانس بوده است. اخمثا نام شهر همدان در تورات اخمثا نوشته شده است. اخمثار را به شهر دوستی و مکان دوستی ترجمه کرده اند زیرا شاهان ایران در تابستان دوستان خود را به این شهر دعوت می کردند. آکسایا بعضی از نویسندگان بر این باورند که نام این شهر پیش از مادها آکسایا بوده که در فرهنگ آشوری کار - کاسی به معنی شهر کاسیان است. همدان واژهٔ همدان گرفته شده از ham= han= ha ( از ریشهٔ gam ) و به معنی جای یا شهر و اجتماعات آمده است. اعتماد السلطنه بر این باور بود که نام این شهر «همدان» بوده است زیرا هم به معنی اتفاق و دان به معنی ظرفیت است، یعنی مجمع متفقین. [ ۲]
زینستان ایرانشهر نویسندهٔ تاریخ قدیم قم بر این باور است که این نام در زمان کیخسرو به شهر همدان داده شده است، چون این شهر محل نگاهداری سلاح های جنگی بوده و به بیان دیگر سلاح خانه بوده است.
ناذمه ابن فقیه همدانی به نقل از آثار سریانی نگاشته است که همدان را پادشاهی به نام کرمیس بن حلیموز بنا کرد و نام آن را ناذمه یعنی محبوبه نهاد. یاقوت حموی نادمه نوشته است.
سارو بنا به گفتهٔ یاقوت حموی و ابن فقیه همدانی بانی شهر همدان جم بن نوجهان بوده و او نام آن را سارو گذارده و عرب ها آن را ساروق خوانده اند.