تاریخ نیشابور

این منطقه به دلیل آب و هوای خوب و شرایط مناسب زندگی، از دیرباز مهاجر پذیر بوده است. برخی از مهم ترین جنبش های ضد خلافت اموی و عباسی، در این دیار شکل می گرفت. این امر از اولین سال های سلطه اعراب گزارش شده است به طوری که چندین بار حاکمان خلافت اموی و عباسی در نیشابور، با قیام مردم بیرون رانده شدند تا آنجا که در زمان خلیفه سوم یعنی عثمان، نیشابور دوباره به دست اعراب فتح شد و در زمان خلافت علی بن ابی طالب هم به دلیل اعتراض مردم، حاکم تازه ای به نیشابور فرستاده شد.
دورهٔ سیصد ساله ای که از اوایل قرن سوم تا اوایل قرن ششم هجری قمری شروع می شود، بخشی از پر فراز و نشیب ترین دوران تاریخ نیشابور است.
در زمان حکومت طاهریان، نیشابور به عنوان پایتخت برگزیده شد و اگرچه در دوره های قدرت گیری حکومت های گوناگون دیگر به جز آغاز دوره سلجوقی، این شهر پایتخت نبود اما شهری مهم خصوصاً از نظر علمی، هنری و تجاری بوده و شاهد اختلافات متعدد سیاسی و در دوره سامانیان، نیشابور شاهد اوج و شکوه هنری بوده است.
یکی از عوامل آشنایی مردمان ترک با امور اداری به کمک دیوان سالاران نیشابوری ممکن شد و محمود غزنوی، حاکم غزنوی تا پیش از فرمانروایی، مدتی به عنوان سپهسالار سامانیان در پایتخت اداری خراسان بزرگ، یعنی نیشابور سکونت داشت.
تأسیس حکومت سلجوقیان، در نیشابور و طغرل سلجوقی، اولین سکه های سلجوقی را در همین شهر ضرب نموده، از تجربهٔ دیوان سالاران نیشابوری، در شروع حکومت خود بهره گرفت. بنا به نظر مورّخان، دورهٔ خوارزمشاهیان، آغاز دوره سقوط و ویرانی نیشابور بوده است. مورّخان می گویند که ساختار نیشابور قبل از حملهٔ مغولان به دلیل اختلافات سیاسی، مناقشات مذهبی و مردمی از درون فاسد شده بود و حملهٔ مغول، تنها ضربه آخر را بر این شهر وارد کرده و پس از آن، این شهر هرگز نتوانست مانند گذشته اش دیده شود.
معمولاً آنچه به عنوان علم در دوران شکوفایی علمی نیشابور از آن یاد می شود، بیشتر به علوم نقلی، مذهبی و علوم پایه شامل حدیث، فقه، تفسیر، ریاضیات و نجوم اشاره دارد. به عنوان مثال، عمر خیام در ریاضیات، هندسه و نجوم سرآمد روزگار خود بوده است.

بخش زندگینامه ها که مشتمل بر احوال دوهزار و ششصد و هشتاد تن از دانشمندان و بزرگان نیشابور است، برای مورخان ایران و اسلام، سرچشمه ای است که می تواند بسیاری از پرسش های بی پاسخ را جواب گوید و تا کسی در جستجوی این گونه مسائل نباشد، قدر و قیمتِ این نوع مطالب را کمتر می تواند دریابد.
محمدرضا شفیعی کدکنی؛ تصحیح تاریخ نیشابور، ص ۵۰
کتاب با مقدمه ای دربارهٔ فضیلت خراسان و نیشابور، با احادیثی از پیامبر اسلام، آغاز می شود. پس از آن گفتارهایی از بزرگان دیگر در همان زمینه می آورد.
سپس نویسنده به معرفی بزرگانی که در عصر اسلامی از نیشابور بوده اند، می پردازد.
در این کتاب نویسنده؛ ۲۶۸۰ تن از بزرگان برخاسته از نیشابور را در هشت طبقه دسته بندی کرده است. در این کتاب ۲۸ تن از صحابه معرفی شده اند و ۷۱ تن از اشراف تابعین و ۸۳ تن از اتباع تابعین و۶۱۸ تن از اتباع اتباع و ۵۱۲ تن از طبقه پنجم دانشمندان نیشابور و کسانی که بدان شهر درآمده اند و به نشر علم پرداخته اند و ۳۲۳ تن از طبقه ششم از دانشمندان ساکن نیشابور و ۹۵۰ تن از مشایخ حدیث مؤلف کتاب، که حاکم از آنان سماع حدیث داشته است.
در پایان این فصل، که بخشی جداگانه است، ۹۹ تن از کسانی را که بعد از فراغت از تألیف کتاب ( رمضان سال ۳۸۸ ) وفات یافته اند و از مشایخ حدیث مؤلف به شمار می رفته اند بر آن افزوده و بخش رجالی کتاب را با آن پایان داده است.
محمدرضا شفیعی کدکنی، که خود مصصح این کتاب است، دربارهٔ این بخش می گوید:
این بخش، مهم ترین بخش کتاب است و از ارزش بسیار برخوردار، بیشترین اطلاعات موجود را دربارهٔ پیشینهٔ نیشابور قبل از اسلام و ساختار شهر و رُستاق ها و دیه های پیرامون آن و میدان ها و محلات و کوچه ها و مقابر و مساجد و دیگر ابنیهٔ آن در اختیار خواننده قرار می دهد؛ مجموعهٔ قابل ملاحظه ای از نام های جغرافیایی که اغلب آن ها در هیچ جای دیگر، نمی توان یافت و به همین دلیل ضبط دقیق ان ها در مواردی با دشواری بسیار روبروست.