[ویکی فقه] تاریخْ نِگاری، به عنوان اصطلاحی خاص، به معنی وصف و ثبت وجوه گوناگون حیات و احوال انسان در عرصۀ سیاست و اجتماع است.
مراد از تاریخ نگاری در اینجا بررسی انگیزه ها، اهداف و فواید، روش ها، مکاتب، انواع تاریخ نگاری، دیدگاه های مورخان قلمرو اسلام در وصف احوال ساکنان این قلمرو، و شیوه های تدوین و تنظیم تاریخی در همین پهنه است. بحث در تاریخ نگاری اسلامی، مستلزم بررسی واژۀ تاریخ، مبدأ تاریخ اسلام، موضوع و مفهوم تاریخ است.دربارۀ ریشه و اشتقاق واژۀ تاریخ اتفاق نظر وجود ندارد. در حالی که برخی گزارش های کهن، واژۀ تاریخ را مصدرِ برساخته از کلمۀ «مُوَرَّخ» دانسته و آورده اند که این کلمه خود معرب ترکیب فارسی «ماه روز» است،
اصفهانی، حمزه، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۸، برلین، ۱۳۴۰ق.
گستردگی سرزمین شبه قاره و نقش و تأثیر بزرگی که در تکوین و رشد بسیاری از وجوه فرهنگ اسلامی ـ ایرانی داشت، بررسی مستقل تاریخ نگاری در این سرزمین را ایجاب می کند. ورود اسلام به شبه قاره که تغییرات اجتماعی و سیاسی را به دنبال داشت، به تبیین تاریخی نیاز داشت، چنان که در اندونزی و مالزی چنین بود (دربارۀ اسلام در شبه قاره، نک
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۵۶۲-۵۸۰.
(۱) آملی، محمد، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، ۱۳۷۷ق.(۲) ابراهیم، محمدابوالفضل، مقدمه بر تاریخ طبری.(۳) ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.(۴) ابن اثیر، عزالدین، الکامل.(۵) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.(۶) ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۵ق.(۷) ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۹۶۲م.(۸) ابن حزم، علی، مراتب العلوم، رسائل، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۷م.(۹) ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمه، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ۱۴۱۷ق.(۱۰) ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات.(۱۱) ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۸م.(۱۲) ابن سلام جمحی، محمد، طبقات فحول الشعراء، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۹۷۴م.(۱۳) ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.(۱۴) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش صلاح الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۱م.(۱۵) ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، بیروت، دارالکتاب العربی.(۱۶) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.(۱۷) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.(۱۸) ابن منظور، لسان.(۱۹) ابن ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست.(۲۰) ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.(۲۱) ابوعبیده، معمر، ایام العرب، به کوشش عادل جاسم بیاتی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.(۲۲) ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۶۶ش.(۲۳) ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ه ف آمدرز، قاهره، ۱۹۱۴م.(۲۴) ابوالفرج اصفهانی، علی، الاغانی، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.(۲۵) ابویوسف، یعقوب، الرد علی سیر الاوزاعی، به کوشش ابوالوفا افغانی، قاهره، ۱۳۵۷ق.(۲۶) ابیاری، ابراهیم، مقدمه بر اخبار مجموعة، قاهره/بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.(۲۷) ابیاری، ابراهیم ، مقدمه بر تاریخ افتتاح الاندلس ابن قوطیه، قاهره/بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.(۲۸) ادهم، علی، بعض مورخی الاسلام، بیروت، ۱۹۷۴م.(۲۹) امامی، ابوالقاسم، مقدمه بر تجارب الامم (نک : هم ، ابوعلی مسکویه).(۳۰) باقلانی، محمد، اعجاز القرآن، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.(۳۱) بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.(۳۲) بخاری، محمد، الصحیح، استانبول، ۱۲۵۷ق.(۳۳) برنسویک روبر، تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی، ترجمۀ حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۸م.(۳۴) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش گویتین، قدس، ۱۹۳۶م.(۳۵) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش منجد، قاهره، ۱۹۵۶م.(۳۶) بوعلوان، حیاة، مقدمه بر طبقات الامم صاعد اندلسی، بیروت، ۱۹۸۵م.(۳۷) بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.(۳۸) بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی اکبر فیاض، مشهد ۱۳۲۴ش.(۳۹) بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، ۱۳۶۱ش.(۴۰) زبیدی، مرتضى، تاج العروس.(۴۱) تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، کلکته، ۱۸۶۲م.(۴۲) جاد المولی، محمداحمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیة، قاهره، ۱۹۴۲م.(۴۳) جوالیقی، موهوب، المعرب، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، ۱۸۶۷م.(۴۴) جونز مارسدن، مقدمه بر المغازی واقدی، بیروت، ۱۹۸۹م.(۴۵) جوهری، اسماعیل، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین.(۴۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون.(۴۷) حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۵ش.(۴۸) حجی، عبدالرحمان علی، مقدمه بر المقتبس ابن حیان، بیروت، ۱۹۶۵م.(۴۹) حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین، ۱۳۴۰ق.(۵۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.(۵۱) خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، ۱۸۹۵م.(۵۲) دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب، بیروت، ۱۹۸۳م.(۵۳) دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.(۵۴) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی، مکه، ۱۳۷۴ق.(۵۵) رسائل اخوان الصفا، تهران، ۱۴۰۵ق.(۵۶) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.(۵۷) زبیری، مصعب، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.(۵۸) زریاب خویی، عباس، «مورخان ایران در عصر اسلامی»، بزم آورد، تهران، ۱۳۶۸ش.(۵۹) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، ۱۳۶۲ش.(۶۰) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ در ترازو، تهران، ۱۳۶۲ش.(۶۱) زکار، سهیل، مقدمه بر تاریخ دمشق ابن قلانسی، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.(۶۲) زکار، سهیل، مقدمه بر المغازی زهری، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.(۶۳) سالم، عبدالعزیز، التاریخ و المورخون العرب، بیروت، ۱۹۸۱م.(۶۴) ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر، تهران، ۱۳۴۶.(۶۵) سجادی، صادق، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.(۶۶) سجادی، صادق، طبقه بندی علوم در تمدن اسلامی، تهران، ۱۳۶۰ش.(۶۷) سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، به کوشش صالح احمدعلی، بغداد، ۱۳۸۲ق.(۶۸) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.(۶۹) صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحه، دمشق، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.(۷۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۶۲م.(۷۱) صولی، محمد، ادب الکتاب، قاهره، ۱۳۴۱ق.(۷۲) ضیف، شوقی، العصر الجاهلی، قاهره، ۱۳۴۱ق.(۷۳) طاش کوپری زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، بیروت، ۱۳۹۵ق.(۷۴) طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری.(۷۵) طبری، تفسیر، ترجمۀ کهن، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، ۱۳۳۹ش.(۷۶) عاملی، جعفر، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی الله علیه و آله)، قم، ۱۴۰۳ق.(۷۷) عباس، احسان، مقدمه بر رسائل (نک : هم ، ابن حزم).(۷۸) عزاوی، عباس، التعریف بالمورخین، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.(۷۹) علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۶۸م.(۸۰) عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی فتح القدسی، به کوشش محمد محمود صبح، بیروت، دارالقومیه.(۸۱) فخرالدین رازی، محمد، جامع العلوم، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۶ش.(۸۲) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۳- ۱۹۸۵م.(۸۳) ابن روزبهان، فضل الله، تاریخ عالم آرای امینی، به کوشش محمداکبر عشیق، تهران، ۱۳۸۲ش.(۸۴) قرآن کریم.(۸۵) قرشی، ه ، تاریخ نگاری، تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش.(۸۶) قطب الدین شیرازی، محمود، درة التاج، به کوشش محمد مشکوٰة، تهران، ۱۳۲۰ش.(۸۷) کافیجی، م، «المختصر فی علم التاریخ»، همراه علم التاریخ عند المسلمین فرانتس روزنتال، ترجمۀ صالح احمدعلی، بغداد، ۱۹۶۳م.(۸۸) کریستن سن آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، ۱۳۴۵ش.(۸۹) کلیما اوتاکر، تاریخچۀ مکتب مزدک، ترجمۀ جهانگیر افکاری، تهران، ۱۳۷۱ش.(۹۰) گنثالث پالنثیا، آنخل، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمۀ حسین مونس، قاهره، ۱۹۵۵م.(۹۱) محمدی، محمد، آیین نامه های پهلوی، الدراسات الادبیه، بیروت، ۱۹۵۹م، شم ۲-۳.(۹۲) محمدی، محمد، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام، تهران، ۱۳۶۵ش.(۹۳) محمدی، محمد، التاج للجاحظ، الدراسات الادبیة، بیروت، ۱۹۵۹م، شم ۱.(۹۴) مدرس رضوی، محمدتقی، مقدمه بر تاریخ بخارا (نک : هم ، نرشخی).(۹۵) مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش برنهارد دارن، پترزبورگ، ۱۸۵۰م.(۹۶) مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.(۹۷) مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق.(۹۸) مصطفی، شاکر، التاریخ العربی و المورخون، بیروت، ۱۹۷۸م.(۹۹) مهدی، محسن، فلسفۀ تاریخ ابن خلدون، ترجمۀ مجید مسعودی، تهران، ۱۳۵۲ش.(۱۰۰) نامۀ تنسر، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، ۱۳۱۱ش.(۱۰۱) نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، ترجمۀ احمد ابن محمد قباوی، تلخیص محمد بن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۵۱ش.(۱۰۲) نصار، ناصف، اندیشۀ واقع گرای ابن خلدون، ترجمۀ یوسف رحیم لو، تهران، ۱۳۶۶ش.(۱۰۳) نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق.(۱۰۴) نفیسی، سعید، مقدمه بر مواهب الاهی معلم یزدی، تهران، ۱۳۲۶ش.(۱۰۵) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۹م.(۱۰۶) ویدگری البان گریگوری، التاریخ و کیف یفسرونه، ترجمۀ عبدالعزیز توفیق جاوید، قاهره، ۱۹۷۲م.(۱۰۷) هورویتس یوزف، المغازی الاولی و مؤلفوها، ترجمۀ حسین نصار، قاهره، ۱۳۶۹ق.(۱۰۸) حموی، یاقوت، معجم الادبا.(۱۰۹) یعقوبی، احمد، التاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.(۱۱۰) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، ۱۹۸۶م.(۱۱۱) بارتولد، و و، ترکستان نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش.(۱۱۲) ترکمنی آذر، پروین، رشیدالدین فضل الله همدانی و جامع التواریخ، پژوهش نامۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۱ش، شم ۳۴.(۱۱۳) رزم آرا، مرتضی، «معرفیهای اجمالی: تاریخ تاریخ نگاری در هند میانه»، آیینۀ پژوهش، تهران، ۱۳۸۴ش، س ۱۶، شم ۱.(۱۱۴) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.(۱۱۵) روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمۀاسدالله آزاد، مشهد، ۱۳۶۵ش.(۱۱۶) سجادی، صادق و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.(۱۱۷) شیمل، آنه ماری، ادبیات اسلامی هند، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، ۱۳۷۲ش.(۱۱۸) مسکوب، شاهرخ، هویت ایرانی و زبان فارسی، تهران، ۱۳۷۳ش.(۱۱۹) مظاهری، علی، زندگی مسلمانان در قرون وسطی، ترجمۀ مرتضی راوندی، تهران، ۱۳۷۸ش.(۱۲۰) میرحسین شاه، علایق در تاریخ نویسی افغان و هند، ادب، کابل، ۱۳۵۴ش، س ۲۳، شم ۴.(۱۲۱) هنوی، ج، زندگی نادرشاه، ترجمۀ ا دولتشاهی، تهران، ۱۳۴۶ش.(۱۲۲) Cahen، C،» The Historiography of the Seljuqid Period «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۲۳) id، Introduction à l'histoire du monde musulman médiéval، Paris، ۱۹۸۲.(۱۲۴) Dahan، S،» The Origin and Development of the Local Histories of Syria «، Historians at the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۲۵) Duri، AA،» The Iraq School of History to the Ninth Century- A Sketch «، ibid.(۱۲۶) EI۲.(۱۲۷) Fischer، A،» Neue Auszüge aus aԯ-Ԯahabî und Ibn an-Nağğâr «، ZDMG، ۱۹۶۸، vol XLIV.(۱۲۸) GAL، S.(۱۱۷) GAS.(۱۲۹) i Grunebaum، G E von، Medieval Islam، Chicago/London، ۱۹۷۱.(۱۳۰) Himly، M and M Ahmad،» Some Notes on Arabic Historiography During of the Zengid and Ayyubid Periods «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۳۱) Hitti، Ph K، History of the Arabs، London، ۱۹۷۰.(۱۳۲) Lewis، Band Holt، introd Historians of the Middle East، London، ۱۹۶۲.(۱۳۳) a Meisami، J S، Persian Historiography to the End of the Twelfth Century، Edinburgh، ۱۹۹۹.(۱۳۴) Nicholson، RA، A Literary History of the Arabs، Cambridge، ۱۹۵۶.(۱۳۵) a Nöldeke، Th، Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden، Leiden، ۱۹۷۳.(۱۳۶) Pellat، Ch،» The Origin and Development of Historiography in Muslim Spain «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۳۷) a Rozenthal، F، A History of Muslim Historiography، Leiden، ۱۹۶۸.(۱۳۸) Spuler، B،» The Evolution of Persian Historiography «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۳۹) Ahmad، Q،» Mirza Nathan «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۴۰) Askari، S H،» Amir Khusrau «، ibid.(۱۴۱) a Athar Ali، M،» The Use of Sources in Mughal Historiography «، JRAS، ۱۹۹۵، vol V.(۱۴۲) Bayly، C A،» Modern Indian Historiography «، Companion to Historiography، ed M Bentley، London/New York، ۱۹۹۷.(۱۴۳) i The Blackwell Dictionary of Historians، New York، ۱۹۸۸.(۱۴۴) ii The Dictionary of Art، ed J Turner، New York، ۱۹۹۶.(۱۴۵) EI۲.(۱۴۶) Elliot، H M and J Dowson، The History of India as Told by its own Historians، Lahore، ۱۹۷۶.(۱۴۷) ER.(۱۴۸) i Evans-Pritchard، E E، Essays in Social Anthropology، London، ۱۹۶۰.(۱۴۹) Faruqi، Z H،» Sir Sayyid and Maulana Shibli «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۵۰) Gopal، S،» Soviet Historians of Mughal India «، ibid.(۱۵۱) a Goswami، B N،» Ananda Coomaraswami «، ibid.(۱۵۲) Grewal، J S،» Early British Historians «، ibid.(۱۵۳) Grover، B R،» W H Moreland «، ibid.(۱۵۴) Habib، M، The Political Theory of the Delhi Sultanate.(۱۵۵) a Habibullah، A B M،» Historical Writing in Urdu: A Survey of Tendencies «، Historians of India، Pakistan and Ceylon، ed C H Philips، London، ۱۹۴۱.(۱۵۶) Hardy، P، Historians of the Medieval India، Studies in Indo-Muslim Historical Writing، London، ۱۹۶۰.(۱۵۷) Hasan، M، introd Historians of Medieval India، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۵۸) id،» Writings in Medieval Kashmir «، ibid.(۱۵۹) Kulke، H and D Rothermund، A History of India، London/New York، ۱۹۹۸.(۱۶۰) Malik، Z،» Persian Historiography in India During the ۱۸th Century «، Historians of Medieval India، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۶۱) Misra، S C،» Shaikh Sikandar «، ibid.(۱۶۲) i Najafī Barzegar، K، Mughal-Iranian Relations During Sixteenth Century، Delhi، ۲۰۰۰.(۱۶۳) Nizami، K A، On History and Historians of Medieval India، New Delhi، ۱۹۸۳.(۱۶۴) id،» Ziya-ud-Din Barani «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۶۵) Prakash، B،» Fazlullah Rashid-ud Din Abul Khair «، ibid.(۱۶۶) i Rashid Husain، S،» Tarikh-i Alfi «، Indo-Iranica، Calcutta، ۱۹۹۲، vol XLV.(۱۶۷) Rizvi، A A،» Tarikh-Alfi «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۶۸) Robins، H R، A Short History of Linguistics، New York، ۱۹۸۰.(۱۶۹) Sharan، P،» Writings in Rajasthan and Gujarat «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۷۰) a Sherwani، H K،» Histories of the Qutb Shahi Dynasty «، ibid.(۱۷۱) Siddiqi، NA،» Shaikh Abul Fazl «، ibid.(۱۷۲) a Tara Chand، Influence of Islam on Indian Culture، Allahabad، ۱۹۴۶.(۱۷۳) Umar، M،» Muhammad Qasim and Khafi Khan «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.
مراد از تاریخ نگاری در اینجا بررسی انگیزه ها، اهداف و فواید، روش ها، مکاتب، انواع تاریخ نگاری، دیدگاه های مورخان قلمرو اسلام در وصف احوال ساکنان این قلمرو، و شیوه های تدوین و تنظیم تاریخی در همین پهنه است. بحث در تاریخ نگاری اسلامی، مستلزم بررسی واژۀ تاریخ، مبدأ تاریخ اسلام، موضوع و مفهوم تاریخ است.دربارۀ ریشه و اشتقاق واژۀ تاریخ اتفاق نظر وجود ندارد. در حالی که برخی گزارش های کهن، واژۀ تاریخ را مصدرِ برساخته از کلمۀ «مُوَرَّخ» دانسته و آورده اند که این کلمه خود معرب ترکیب فارسی «ماه روز» است،
اصفهانی، حمزه، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۸، برلین، ۱۳۴۰ق.
گستردگی سرزمین شبه قاره و نقش و تأثیر بزرگی که در تکوین و رشد بسیاری از وجوه فرهنگ اسلامی ـ ایرانی داشت، بررسی مستقل تاریخ نگاری در این سرزمین را ایجاب می کند. ورود اسلام به شبه قاره که تغییرات اجتماعی و سیاسی را به دنبال داشت، به تبیین تاریخی نیاز داشت، چنان که در اندونزی و مالزی چنین بود (دربارۀ اسلام در شبه قاره، نک
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۵۶۲-۵۸۰.
(۱) آملی، محمد، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، ۱۳۷۷ق.(۲) ابراهیم، محمدابوالفضل، مقدمه بر تاریخ طبری.(۳) ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.(۴) ابن اثیر، عزالدین، الکامل.(۵) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.(۶) ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۵ق.(۷) ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۹۶۲م.(۸) ابن حزم، علی، مراتب العلوم، رسائل، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۷م.(۹) ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمه، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ۱۴۱۷ق.(۱۰) ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات.(۱۱) ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۸م.(۱۲) ابن سلام جمحی، محمد، طبقات فحول الشعراء، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۹۷۴م.(۱۳) ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.(۱۴) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش صلاح الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۱م.(۱۵) ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، بیروت، دارالکتاب العربی.(۱۶) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.(۱۷) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.(۱۸) ابن منظور، لسان.(۱۹) ابن ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست.(۲۰) ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.(۲۱) ابوعبیده، معمر، ایام العرب، به کوشش عادل جاسم بیاتی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.(۲۲) ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۶۶ش.(۲۳) ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ه ف آمدرز، قاهره، ۱۹۱۴م.(۲۴) ابوالفرج اصفهانی، علی، الاغانی، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.(۲۵) ابویوسف، یعقوب، الرد علی سیر الاوزاعی، به کوشش ابوالوفا افغانی، قاهره، ۱۳۵۷ق.(۲۶) ابیاری، ابراهیم، مقدمه بر اخبار مجموعة، قاهره/بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.(۲۷) ابیاری، ابراهیم ، مقدمه بر تاریخ افتتاح الاندلس ابن قوطیه، قاهره/بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.(۲۸) ادهم، علی، بعض مورخی الاسلام، بیروت، ۱۹۷۴م.(۲۹) امامی، ابوالقاسم، مقدمه بر تجارب الامم (نک : هم ، ابوعلی مسکویه).(۳۰) باقلانی، محمد، اعجاز القرآن، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.(۳۱) بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.(۳۲) بخاری، محمد، الصحیح، استانبول، ۱۲۵۷ق.(۳۳) برنسویک روبر، تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی، ترجمۀ حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۸م.(۳۴) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش گویتین، قدس، ۱۹۳۶م.(۳۵) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش منجد، قاهره، ۱۹۵۶م.(۳۶) بوعلوان، حیاة، مقدمه بر طبقات الامم صاعد اندلسی، بیروت، ۱۹۸۵م.(۳۷) بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.(۳۸) بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی اکبر فیاض، مشهد ۱۳۲۴ش.(۳۹) بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، ۱۳۶۱ش.(۴۰) زبیدی، مرتضى، تاج العروس.(۴۱) تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، کلکته، ۱۸۶۲م.(۴۲) جاد المولی، محمداحمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیة، قاهره، ۱۹۴۲م.(۴۳) جوالیقی، موهوب، المعرب، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، ۱۸۶۷م.(۴۴) جونز مارسدن، مقدمه بر المغازی واقدی، بیروت، ۱۹۸۹م.(۴۵) جوهری، اسماعیل، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین.(۴۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون.(۴۷) حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۵ش.(۴۸) حجی، عبدالرحمان علی، مقدمه بر المقتبس ابن حیان، بیروت، ۱۹۶۵م.(۴۹) حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین، ۱۳۴۰ق.(۵۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.(۵۱) خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، ۱۸۹۵م.(۵۲) دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب، بیروت، ۱۹۸۳م.(۵۳) دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.(۵۴) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی، مکه، ۱۳۷۴ق.(۵۵) رسائل اخوان الصفا، تهران، ۱۴۰۵ق.(۵۶) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.(۵۷) زبیری، مصعب، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.(۵۸) زریاب خویی، عباس، «مورخان ایران در عصر اسلامی»، بزم آورد، تهران، ۱۳۶۸ش.(۵۹) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، ۱۳۶۲ش.(۶۰) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ در ترازو، تهران، ۱۳۶۲ش.(۶۱) زکار، سهیل، مقدمه بر تاریخ دمشق ابن قلانسی، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.(۶۲) زکار، سهیل، مقدمه بر المغازی زهری، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.(۶۳) سالم، عبدالعزیز، التاریخ و المورخون العرب، بیروت، ۱۹۸۱م.(۶۴) ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر، تهران، ۱۳۴۶.(۶۵) سجادی، صادق، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.(۶۶) سجادی، صادق، طبقه بندی علوم در تمدن اسلامی، تهران، ۱۳۶۰ش.(۶۷) سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، به کوشش صالح احمدعلی، بغداد، ۱۳۸۲ق.(۶۸) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.(۶۹) صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحه، دمشق، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.(۷۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۶۲م.(۷۱) صولی، محمد، ادب الکتاب، قاهره، ۱۳۴۱ق.(۷۲) ضیف، شوقی، العصر الجاهلی، قاهره، ۱۳۴۱ق.(۷۳) طاش کوپری زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، بیروت، ۱۳۹۵ق.(۷۴) طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری.(۷۵) طبری، تفسیر، ترجمۀ کهن، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، ۱۳۳۹ش.(۷۶) عاملی، جعفر، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی الله علیه و آله)، قم، ۱۴۰۳ق.(۷۷) عباس، احسان، مقدمه بر رسائل (نک : هم ، ابن حزم).(۷۸) عزاوی، عباس، التعریف بالمورخین، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.(۷۹) علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۶۸م.(۸۰) عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی فتح القدسی، به کوشش محمد محمود صبح، بیروت، دارالقومیه.(۸۱) فخرالدین رازی، محمد، جامع العلوم، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۶ش.(۸۲) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۳- ۱۹۸۵م.(۸۳) ابن روزبهان، فضل الله، تاریخ عالم آرای امینی، به کوشش محمداکبر عشیق، تهران، ۱۳۸۲ش.(۸۴) قرآن کریم.(۸۵) قرشی، ه ، تاریخ نگاری، تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش.(۸۶) قطب الدین شیرازی، محمود، درة التاج، به کوشش محمد مشکوٰة، تهران، ۱۳۲۰ش.(۸۷) کافیجی، م، «المختصر فی علم التاریخ»، همراه علم التاریخ عند المسلمین فرانتس روزنتال، ترجمۀ صالح احمدعلی، بغداد، ۱۹۶۳م.(۸۸) کریستن سن آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، ۱۳۴۵ش.(۸۹) کلیما اوتاکر، تاریخچۀ مکتب مزدک، ترجمۀ جهانگیر افکاری، تهران، ۱۳۷۱ش.(۹۰) گنثالث پالنثیا، آنخل، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمۀ حسین مونس، قاهره، ۱۹۵۵م.(۹۱) محمدی، محمد، آیین نامه های پهلوی، الدراسات الادبیه، بیروت، ۱۹۵۹م، شم ۲-۳.(۹۲) محمدی، محمد، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام، تهران، ۱۳۶۵ش.(۹۳) محمدی، محمد، التاج للجاحظ، الدراسات الادبیة، بیروت، ۱۹۵۹م، شم ۱.(۹۴) مدرس رضوی، محمدتقی، مقدمه بر تاریخ بخارا (نک : هم ، نرشخی).(۹۵) مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش برنهارد دارن، پترزبورگ، ۱۸۵۰م.(۹۶) مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.(۹۷) مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق.(۹۸) مصطفی، شاکر، التاریخ العربی و المورخون، بیروت، ۱۹۷۸م.(۹۹) مهدی، محسن، فلسفۀ تاریخ ابن خلدون، ترجمۀ مجید مسعودی، تهران، ۱۳۵۲ش.(۱۰۰) نامۀ تنسر، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، ۱۳۱۱ش.(۱۰۱) نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، ترجمۀ احمد ابن محمد قباوی، تلخیص محمد بن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۵۱ش.(۱۰۲) نصار، ناصف، اندیشۀ واقع گرای ابن خلدون، ترجمۀ یوسف رحیم لو، تهران، ۱۳۶۶ش.(۱۰۳) نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق.(۱۰۴) نفیسی، سعید، مقدمه بر مواهب الاهی معلم یزدی، تهران، ۱۳۲۶ش.(۱۰۵) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۹م.(۱۰۶) ویدگری البان گریگوری، التاریخ و کیف یفسرونه، ترجمۀ عبدالعزیز توفیق جاوید، قاهره، ۱۹۷۲م.(۱۰۷) هورویتس یوزف، المغازی الاولی و مؤلفوها، ترجمۀ حسین نصار، قاهره، ۱۳۶۹ق.(۱۰۸) حموی، یاقوت، معجم الادبا.(۱۰۹) یعقوبی، احمد، التاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.(۱۱۰) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، ۱۹۸۶م.(۱۱۱) بارتولد، و و، ترکستان نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش.(۱۱۲) ترکمنی آذر، پروین، رشیدالدین فضل الله همدانی و جامع التواریخ، پژوهش نامۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۱ش، شم ۳۴.(۱۱۳) رزم آرا، مرتضی، «معرفیهای اجمالی: تاریخ تاریخ نگاری در هند میانه»، آیینۀ پژوهش، تهران، ۱۳۸۴ش، س ۱۶، شم ۱.(۱۱۴) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.(۱۱۵) روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمۀاسدالله آزاد، مشهد، ۱۳۶۵ش.(۱۱۶) سجادی، صادق و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.(۱۱۷) شیمل، آنه ماری، ادبیات اسلامی هند، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، ۱۳۷۲ش.(۱۱۸) مسکوب، شاهرخ، هویت ایرانی و زبان فارسی، تهران، ۱۳۷۳ش.(۱۱۹) مظاهری، علی، زندگی مسلمانان در قرون وسطی، ترجمۀ مرتضی راوندی، تهران، ۱۳۷۸ش.(۱۲۰) میرحسین شاه، علایق در تاریخ نویسی افغان و هند، ادب، کابل، ۱۳۵۴ش، س ۲۳، شم ۴.(۱۲۱) هنوی، ج، زندگی نادرشاه، ترجمۀ ا دولتشاهی، تهران، ۱۳۴۶ش.(۱۲۲) Cahen، C،» The Historiography of the Seljuqid Period «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۲۳) id، Introduction à l'histoire du monde musulman médiéval، Paris، ۱۹۸۲.(۱۲۴) Dahan، S،» The Origin and Development of the Local Histories of Syria «، Historians at the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۲۵) Duri، AA،» The Iraq School of History to the Ninth Century- A Sketch «، ibid.(۱۲۶) EI۲.(۱۲۷) Fischer، A،» Neue Auszüge aus aԯ-Ԯahabî und Ibn an-Nağğâr «، ZDMG، ۱۹۶۸، vol XLIV.(۱۲۸) GAL، S.(۱۱۷) GAS.(۱۲۹) i Grunebaum، G E von، Medieval Islam، Chicago/London، ۱۹۷۱.(۱۳۰) Himly، M and M Ahmad،» Some Notes on Arabic Historiography During of the Zengid and Ayyubid Periods «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۳۱) Hitti، Ph K، History of the Arabs، London، ۱۹۷۰.(۱۳۲) Lewis، Band Holt، introd Historians of the Middle East، London، ۱۹۶۲.(۱۳۳) a Meisami، J S، Persian Historiography to the End of the Twelfth Century، Edinburgh، ۱۹۹۹.(۱۳۴) Nicholson، RA، A Literary History of the Arabs، Cambridge، ۱۹۵۶.(۱۳۵) a Nöldeke، Th، Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden، Leiden، ۱۹۷۳.(۱۳۶) Pellat، Ch،» The Origin and Development of Historiography in Muslim Spain «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۳۷) a Rozenthal، F، A History of Muslim Historiography، Leiden، ۱۹۶۸.(۱۳۸) Spuler، B،» The Evolution of Persian Historiography «، Historians of the Middle East، ed B Lewis، London، ۱۹۶۲.(۱۳۹) Ahmad، Q،» Mirza Nathan «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۴۰) Askari، S H،» Amir Khusrau «، ibid.(۱۴۱) a Athar Ali، M،» The Use of Sources in Mughal Historiography «، JRAS، ۱۹۹۵، vol V.(۱۴۲) Bayly، C A،» Modern Indian Historiography «، Companion to Historiography، ed M Bentley، London/New York، ۱۹۹۷.(۱۴۳) i The Blackwell Dictionary of Historians، New York، ۱۹۸۸.(۱۴۴) ii The Dictionary of Art، ed J Turner، New York، ۱۹۹۶.(۱۴۵) EI۲.(۱۴۶) Elliot، H M and J Dowson، The History of India as Told by its own Historians، Lahore، ۱۹۷۶.(۱۴۷) ER.(۱۴۸) i Evans-Pritchard، E E، Essays in Social Anthropology، London، ۱۹۶۰.(۱۴۹) Faruqi، Z H،» Sir Sayyid and Maulana Shibli «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۵۰) Gopal، S،» Soviet Historians of Mughal India «، ibid.(۱۵۱) a Goswami، B N،» Ananda Coomaraswami «، ibid.(۱۵۲) Grewal، J S،» Early British Historians «، ibid.(۱۵۳) Grover، B R،» W H Moreland «، ibid.(۱۵۴) Habib، M، The Political Theory of the Delhi Sultanate.(۱۵۵) a Habibullah، A B M،» Historical Writing in Urdu: A Survey of Tendencies «، Historians of India، Pakistan and Ceylon، ed C H Philips، London، ۱۹۴۱.(۱۵۶) Hardy، P، Historians of the Medieval India، Studies in Indo-Muslim Historical Writing، London، ۱۹۶۰.(۱۵۷) Hasan، M، introd Historians of Medieval India، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۵۸) id،» Writings in Medieval Kashmir «، ibid.(۱۵۹) Kulke، H and D Rothermund، A History of India، London/New York، ۱۹۹۸.(۱۶۰) Malik، Z،» Persian Historiography in India During the ۱۸th Century «، Historians of Medieval India، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۶۱) Misra، S C،» Shaikh Sikandar «، ibid.(۱۶۲) i Najafī Barzegar، K، Mughal-Iranian Relations During Sixteenth Century، Delhi، ۲۰۰۰.(۱۶۳) Nizami، K A، On History and Historians of Medieval India، New Delhi، ۱۹۸۳.(۱۶۴) id،» Ziya-ud-Din Barani «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۶۵) Prakash، B،» Fazlullah Rashid-ud Din Abul Khair «، ibid.(۱۶۶) i Rashid Husain، S،» Tarikh-i Alfi «، Indo-Iranica، Calcutta، ۱۹۹۲، vol XLV.(۱۶۷) Rizvi، A A،» Tarikh-Alfi «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۶۸) Robins، H R، A Short History of Linguistics، New York، ۱۹۸۰.(۱۶۹) Sharan، P،» Writings in Rajasthan and Gujarat «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.(۱۷۰) a Sherwani، H K،» Histories of the Qutb Shahi Dynasty «، ibid.(۱۷۱) Siddiqi، NA،» Shaikh Abul Fazl «، ibid.(۱۷۲) a Tara Chand، Influence of Islam on Indian Culture، Allahabad، ۱۹۴۶.(۱۷۳) Umar، M،» Muhammad Qasim and Khafi Khan «، Historians of Medieval India، ed M Hasan، New Delhi، ۱۹۸۲.
wikifeqh: تاریخ _نگاری