تاریخ افغانستان

همان طور که از میان رودان ( بین النهرین؛ عراق امروزی ) به سبب تمدن های کهن و باستانی اش به عنوان "گهوارهٔ تمدن"، و از مصر باستان به سبب اهرام باستانی اش به عنوان "عجایب دنیای باستان" خوانده می شود، از افغانستان نیز به سبب موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکی اش و حضور موزائیکی غنی از فرهنگ ها و تمدن های بزرگ و تاریخ هزاران ساله به عنوان "چهارراهِ فرهنگ های باستان" یاد می شود.
در این نوشتار دوران تاریخی پیش از اسلام افغانستان به دو دوره تقسیم می شود:
• دوران پیشاتاریخ: دورانی که به سبب نبود خط و کتابت در آن معلومات زیادی از آن در دسترس نیست و فرضیات دانشمندان از این دوره تنها بر آثار بدست آمده از کاوش های باستان شناسی و مطالعات زبان شناسی استوار است؛ این دوران از دورهٔ پارینه سنگی زیرین که در این دوره نخستین شواهد باستان شناسی از حضور انسان در شمال کوهپایه های هندوکُش در حدود ۱۰۰٫۰۰۰ پیش از میلاد به دست آمده، آغاز می شود، و تا پایان عصر بُرُنز و عصر آهن در اوایل سدهٔ هفتم پیش از میلاد ( پیدایش خط ) را در بر می گیرد؛
• تاریخ باستان: دوران پس از پیدایش خط، که معلومات زیادی از آن در نوشته های کهن به جای مانده، و از دورهٔ فرمانروایی مادها و هخامنشیان در اوایل سدهٔ هفتم پیش از میلاد آغاز می شود، و تا حمله اعراب به افغانستان در سدهٔ هفتم میلادی را در بر می گیرد.

دوران پیشاتاریخ، دورانی که به سبب نبود خط و کتابت در آن معلومات زیادی از آن در دسترس نیست و فرضیات دانشمندان از این دوره تنها بر آثار بدست آمده از کاوش های باستان شناسی و مطالعات زبان شناسی استوار است؛ این دوران از دورهٔ پارینه سنگی زیرین که در این دوره نخستین شواهد باستان شناسی از حضور انسان در شمال کوهپایه های هندوکُش در حدود ۱۰۰٫۰۰۰ پیش از میلاد بدست آمده، آغاز می شود و تا پایان عصر بُرُنز و عصر آهن در اوایل سدهٔ هفتم پیش از میلاد ( پیدایش خط ) را در بر می گیرد.
دوران پارینه سنگی یا عصر حجر ( سنگ ) کهن، نخستین، ابتدایی ترین و طولانی ترین مرحله زندگی انسان است؛ از دو میلیون و پانصد هزار تا دورهٔ نوسنگی ( عصر حجر نو ) ، زمانی که انسان با کشاورزی آشنا شد، در حدود دوازده هزار سال پیش را در بر می گیرد. این دوران خود به سه زیر دوره تقسیم می گردد:
• دورهٔ پارینه سنگی زیرین یا قدیم یا دورهٔ دیرینه سنگی که از حدود دو میلون و پانصد هزار سال پیش شروع و تا یکصد هزار سال قبل ادامه پیدا می کند. در این دوره، گونه های اولیهٔ سردهٔ انسان ( Homo ) ظهور می کند، که از آتش استفاده می کرده و ابزار ساز بوده است. آثار دورهٔ پارینه سنگی زیرین در آفریقا، شرق مدیترانه و اروپا پیدا شده است.
• دورهٔ پارینه سنگی میانی یا دورهٔ میان سنگی - موسترین از حدود یکصد هزار سال قبل شروع و تا سی هزار سال پیش ادامه داشته است. انسان نئاندرتال در این دوره ظهور می کند. در این دوره، سنت ابزارسازی موسترین پدیدار می شود که از ابزارهای پیشین پیشرفته تر است و شامل تراشه های سنگی، رنده ها، قلم ها، برمه ها ( مته ها ) ، چاقوهای دسته دار و انواع تبر بوده است. در این دوره آیین تدفین وجود داشته است. انسان نئاندرتال به همراه متوفی ابزار، گُل و گِل اخرا دفن می کرده است. بر اساس نظریهٔ خروج از آفریقا و با توجه به شواهد ژنتیکی و فسیلی، انسان خردمند در این دوره، حدود هفتاد هزار سال پیش از خاستگاهش در قاره آفریقا خارج می شود و از طریق تنگهٔ آبی باب المندب در قسمت جنوبی دریای سرخ به قارهٔ آسیا پا گذاشته و از آنجا به دیگر نقاط زمین مهاجرت می کند.
• دوره پارینه سنگی پایانی - از حدود پنجاه هزار سال پیش شروع و در ده هزار سال پیش پایان می گیرد. در این دوره انسان نئاندرتال از بین می رود و انسان خردمند در آسیای میانه پدیدار می گردد، و بدین ترتیب این منطقه را به یکی از قدیمی ترین منزلگاه های انسان تبدیل می کند.