تاریخ ادبیات در ایران

تاریخ ادبیات در ایران (کتاب). (نام اولیه: تاریخ ادبیات ایران؛ عنوان کامل: تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی) اثری پژوهشی درباره­ ی ادبیات فارسی از آغاز شکل­ گیری زبان دری تا میانه ی قرن 12هجری از ذبیح الله صفا. این مجموعه مهم ترین اثری است که به تاریخ ادبیات فارسی به شیوه ی متداول در اروپا و به صورت تحقیقی و مبسوط پرداخته است. کتاب دارای چند جلد است و با آن که ظرف مدت بیشتر از 40 سال نوشته شده ولی از طرحی تقریبا یکسان برخوردار است. به این ترتیب که مولف در هر جلد، قبل از این که سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و آثار آنان را بنویسد، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش و مباحث دینی و کلامی آن دوره اختصاص داده؛ سپس به وضع کلی ادبیات و علوم ادبی پرداخته و در دو بخش جداگانه، شاعران و نویسندگان (نثرنویسان) مشهور آن دوره را معرفی و زندگی،آثار و افکار آنان را بیان کرده است. اصل کتاب در پنج جلد و هشت مجلد و مجموعا نزدیک 6000 صفحه به صورت زیر آماده و منتشر شده است:
جلد اول: تاریخ ادبیات در ایران، از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی
جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم
جلد سوم (در دومجلد): از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم
جلد چهارم: از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم
جلد پنجم (در سه مجلد): از اول قرن دهم تا میانه ی قرن دوازدهم
جلد پنجم کتاب که شامل 3 بخش است بعد از انقلاب اسلامی و قسمت عمده ی آن در خارج از ایران (آلمان)، تالیف و تدوین شده است. نخستین مجلدات کتاب از سال 1332 ابتدا توسط انتشارات ابن سینا و از اواسط دهه­ ی 1340 و دهه­ ی 1350 تا پیش از مجلدات جلد 5 توسط موسسه­ ی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده. جلدهای یک تا چهارم و مجلد اول جلد پنجم این مجموعه تا اواخر دهه­ ی 1360 و بعد از انتشار دومجلد دیگر جلد پنجم (توسط نشر ندا در آلمان، طی دهه ­ی 1360 و آغاز دهه ی 1370) مجموعا این اثر به شکل هایگوناگونی (کامل، گزیده و تلخیص شده و در قطع­ های مختلف) توسط ناشران متعددی چون فردوس، امیرکبیر، کتاب­ های جیبی، ادیب و ققنوس در شمارگان بالا و نوبت­ های متفاوت (برای هرجلد) چاپ و منتشر شده است. کامل­ ترین چاپ تاریخ ادبیات در ایران نسخه ای است که انتشارات فردوس در قطع وزیری و با جلد سخت منتشر کرده.
در چاپ سال 1372 شمسی، مولف تاریخ ادبیات ایران، به دلیل انتقاداتی که بر کتاب وارد شده بود، بر این مبنا که با وجود پرداختن به شاعران و نویسندگان شهرهای افغانستان، ماوراءالنهر، شبهقاره ی هند، آسیای_صغیر و آذربایجان نام کتاب رسا نیست عنوانش را به تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان فارسی تغییر داد. خلاصه­ هایی از مجلدات این کتاب، از سال­ های پیش با نظارت ذبیح الله صفا و انتخاب محمد ترابی تهیه شده و از اواسط دهه­ ی 1350 تاکنون به عنوان واحد درسی تاریخ ادبیات فارسی در دانشکده ­های زبان و ادبیات فارسی تدریس می ­شود.
نخستین چاپ­ های هرجلد:
جلد اول: 1332؛ جلد دوم: ۱۳۳۴؛ جلد سوم: بخش اول در سال 1351 و بخش دوم در سال ۱۳۵۲؛ جلد چهارم: 1356؛ جلد پنجم: بخش اول در سال ۱۳۶۲، بخش دوم در سال ۱۳۶۴ و بخش سوم در سال ۱۳۷۰.
در این کتاب علاوه بر نقد، موضوعات دیگری چون سبک شناسی نظم و نثر، جامعه شناسی و تاریخ علوم نیز مطرح شده است. ذبیح ­الله صفا در این کتاب ضمن اتخاذ شیوه­ ای علمی در کار پژوهش، عموما در طرح مباحث ادبی به زبان و اصطلاحات سنتی ادبیات فارسی متمسک شده. با این حال برای دقت در کارش عمدتا به منابع خطی و کهن رجوع کرده است. نمایه ی نام های تاریخی و جغرافیایی و کتاب ها، فرقه ها و اقوام و اشخاص و سلسله ها، در پایان بعضی از جلدهای کتاب آمده و تعدادی از پانوشت های صفحات نیز نشانی منابع کتاب است.