تاجیکی

فارسی تاجیکی ( форсии тоҷикӣ ) که از آن با نام زبان تاجیکی ( забони тоҷикӣ ) یا فارسی فَرارودی[ ۷] نیز یاد می شود، به گویشی از زبان فارسی گفته می شود که در آسیای میانه، به ویژه در کشورهای تاجیکستان و ازبکستان گفتگو می شود. تاجیکی زبان رسمی تاجیکستان و در کنار فارسی در ایران و فارسی دری در افغانستان یکی از سه گونهٔ رسمی و معیار زبان فارسی است.
وام واژه هایی از زبان های روسی و ازبکی وارد فارسی تاجیکی شده است و افزون بر این در مواردی تاجیکان برای برخی معنی ها و مفهوم ها، واژگانی را به کار می برند که در ایران بسامد کمتری برای آن مفهوم دارند. برای نمونه در فارسی تاجیکی به «خفاش»، «کورشب پرک»؛ به «فوتبالیست»، «فوتبالباز»؛ به «چای سبز»، «چای کبود»؛ به «بالگرد»، «چرخبال» و به «کتری»، «چای جوش» می گویند. با این همه، فارسی تاجیکی به سادگی برای ایرانیان و افغانستانی ها قابل درک است.
فارسی تاجیکی عناصر باستانی زیادی را در واژگان، تلفظ و دستور زبان خود حفظ کرده است که بخشی از آن به دلیل انزوای نسبی در کوه های آسیای میانه پدید آمده و در دیگر نقاط فارسی زبان از بین رفته است. در پی تغییر خط در تاجیکستان، زبان فارسی تاجیکی را با الفبای سیریلیک که در آن تغییراتی داده شده است، می نویسند، که به آن الفبای تاجیکی می گویند. مجلس تاجیکستان در سال ۱۳۷۸ ( ۱۹۹۹ میلادی ) با حذف واژهٔ «فارسی»، نام قانونی زبان این کشور را «تاجیکی» اعلام کرد. [ ۸]
تا سدهٔ نوزدهم، فارسی زبانان افغانستان و آسیای میانه برای زبان خویش نام جدایی نداشتند و بدان «فارسی» می گفتند. واژهٔ «تاجیک» در فارسی به معنای خارجی و بیگانه بوده که ترک زبانان از آن برای اشاره به فارسی زبانان استفاده می کردند ( واژه تات نیز از همین ریشه است ) و از آن جا این نام برای این گویش فارسی انتخاب شده است. [ ۹]
در سال ۱۹۸۹، با رشد ملی گرایی در میان تاجیک ها قانونی تصویب شد که تاجیکی را زبان دولت اعلام می کرد. این قانون همچنین تاجیکی را با فارسی یکسان دانسته و نام زبان را فارسی تاجیکی معرفی می کرد و خواستار به کارگیری دوبارهٔ خط فارسی شده بود. [ ۱۰] [ ۱۱] [ ۱۲] [ ۱۳] [ ۱۴] [ ۱۵] [ ۱۶] [ ۱۷] [ ۱۸] [ ۱۹] [ ۲۰] [ ۲۱]
در سال ۱۹۹۹، واژهٔ فارسی از قانون زبان کشور حذف شد.

از زبان های شاخۀ ایرانی گروه هند و ایرانی در خانوادۀ هند و اروپایی، زبان رسمی تاجیکستان و نیز رایج در مناطق مختلف آسیای مرکزی، به ویژه ازبکستان، شمال افغانستان، پاکستان و ایالت سین کیانگ چین. تاجیکی همان زبان فارسی است و مانند فارسی ایرانی دارای لهجه های گوناگون و نیز ادبیات پُربار است. تاجیکی را به گروه های مختلف تقسیم کرده اند: ۱. گروه شمالی شامل لهجه های سمرقند، بخارا، فرغانۀ شرقی و غربی و پنجیکت؛ ۲. گروه مرکزی متشکل از لهجه های زرافشان، رِشتان و سوخ که زبان معیار تاجیکی محسوب می شود؛ ۳. گروه جنوبی شامل بدخشان، کولاب شمالی و جنوبی و قراتگین؛ ۴. گروه جنوب شرقی لهجه های درواز. از آن جا که فارسی تاجیکی جایگزین زبان های شرقی ایران، یعنی سُغدی، خوارزمی، بلخی و ختنی شد، با فارسی معیار ایران فرق هایی دارد. برخی از تفاوت های آوایی فارسی ایرانی و تاجیکی به قرار زیر است: «آ» فارسی به «اُ» مثل آن ها که اُن هو تلفظ می شود. e فارسی ایرانی به i یا a دل ← دیل و زندگی که به فتح «د» تلفظ می شود. خط تاجیکی ابتدا با الفبای فارسی نوشته می شد، بعد به لاتین تبدیل شد و در ۱۹۳۹ از لاتینی به خط روسی سیریلی برگشت. ادبیات تاجیکی در دورۀ جدید بسیار بالیده است و نویسندگان مهمی، همچون صدرالدین عینی، جلال اکرامی، نادر شنبه زاده، ساتیم الغ زاده، اورون کوهزاد، میرزا تورسون زاده، صفیۀ گلرخسار و بازار صابر، با تألیف آثار متعدد منظوم و منثور به غنای زبان تاجیکی کمک کرده اند.