[ویکی فقه] بیسْتْگانی، اصطلاحی مالی ـ اداری که بر نوعی مقرری و حقوق اطلاق شده، و از
سده ۴ق، ص۱۰م در منابع فارسی به کار رفته است.
گرچه به سبب ذکر معادل عربی آن، یعنی عشرینیه (جمع آن: عشرینیات) در برخی منابع کهن عربی (با تسعینیه، یعنی حقوقی که هر ۹۰ روز پرداخت می شد )، بیستگانی را ترجمۀ آن دانسته اند، ولی این نظر که بیستگانی مقدم بر عشرینیه به کار می رفته، و معادل عربی در واقع ترجمۀ این اصطلاح فارسی است، نیز محتمل به نظر می رسد، خاصه که در ترجمۀ تفسیر طبری که مقدم بر آثار
خوارزمی و
ابن حوقل است، واژۀ بیستگانی به کار رفته است، از این رو، این که گفته اند نخستین بار
ابونصر عتبی (د ۴۲۷ق/۱۰۳۶م) در کتاب تاریخ یمینی بیستگانی را به عشرینیه و عشرینیات ترجمه کرده است، نباید درست باشد.خوارزمی عشرینیه را از ارزاق (حقوق) در دیوان خراسان برشمرده، و سخن ابن حوقل نیز مشعر بر این است که بیستگانی در نواحی شرق مرسوم بود. در منابع تاریخی از پرداخت بیستگانی در حکومت صفاریان، سامانیان،
زیاریان و
غزنویان یاد شده است.
اصل و اشتقاق
دربارۀ اصل و اشتقاق کلمۀ بیستگانی اختلاف نظر وجود دارد. به عقیدۀ بعضی چون این حقوق در هر ۲۰ روز به سپاهیان پرداخت می شد، بیستگانی نامیده شد. صحت این نظر با توجه به شواهد موجود بر پرداخت بیستگانی در هر ۳ ماه بعید می نماید. همچنین گفته اند: بیستگانی حاکی از میزان حقوق هر سپاهی، یعنی ۲۰
دینار یا
درهم بوده است که با توجه به کاربرد مطلق واژۀ بیستگان به معنای ۲۰ تا محتمل به نظر می رسد.برخی بر اساس کاربرد واژه های بیستگان و سی گان برای دسته های ۲۰ و ۳۰ نفری، بیستگانی را عبارت از دسته های ۲۰نقری سپاهیانی که برای دریافت حقوق حاضر می شدند، می دانند. نظر دیگر این است که شاید بیستگانی در بیستم هر ماه پرداخت می شد. نفیسی در نظری متفاوت بیستگانی را نام سکه ای با عیار ۲۰٪ و یا با وزن ۲۰ مثقال بیان کرده است که حقوق سپاهیان را از آن سکه ها می دادند، چنان که اصطلاحات کمرزر هزارگانی و کمر هفتصدگانی به معنای کمربندی با هزار یا ۷۰۰مثقال طلا، و ساخت هزارگانی به معنای لجام و یراق ساخته شده از هزار مثقال طلا به کار رفته اند. به هرحال در منابع تاریخی و ادبی سدۀ ۴ق و پس از آن بیستگانی همه جا به معنای حقوق و مواجب، و بیستگانی خوار به معنای حقوق بگیر آمده است.
بیستگانی در منابع تاریخی
بیستگانی همچنین یکی از حقوق ۳ گانه ای بود که در خراسان پرداخت می شد و از «حساب جند» که دو بار در سال و «حساب مرتزقه» که ۳بار در سال پرداخت می شدند، جدا بود. تقسیم بندی خوارزمی مشعر بر این است که بیستگانی را به طبقۀ خاصی می پرداختند ولی از گزارش ابن حوقل برمی آید که در زمان
سامانیان حتیٰ امرا و خواص و نزدیکان امیر هم بیستگانی ـ عشرینیات ـ می گرفتند و گفته اند که حتیٰ امیر صفاری عمرو بن لیث هم بیستگانی دریافت می کرد. اما بیهقی در دورۀ غزنویان همه جا از آن به عنوان حقوق لشکریان و غلامان یاد کرده است. نظام الملک هم تصریح دارد که بیستگانی به سپاهیان و غلامان پرداخت می شد و فرماندهان و حقوق بگیران دولت غزنوی مقرری ماهانه (مشاهره) داشتند. بیستگانی ۴بار در سال به صورت نقدی و یا درهم های نقره، به ویژه هنگام تجهیز سپاه پرداخت می شد. گاه بیستگانی یک سالۀ سپاه را در یک نوبت می دادند. در زمان
صفاریان تشریفاتی خاص «عارض» لشکر، بیستگانی را نخست به امیر صفاری و سپس به ترتیب مقامات به لشکریان می داد و تنها سپاهیانی آن را دریافت می کردند که همۀ ادوات و لوازم مورد نیاز یک سپاهی را داشتند وگرنه از دریافت آن محروم می شدند. پرداخت بیستگانی در دولت سامانیان از همۀ دولت های شرقی منظم تر و بیش تر بود، البته مقدار و کیفیت پرداخت آن در ادوار مختلف تفاوت داشت.
