[ویکی فقه] بیت الریس، خاندانی مکی بوده که عهده دار منصب اذان گویی در مسجدالحرام بودند.
«بیت الریس» عنوانی است در وصف خاندانی مشهور در مکه که ریاست مؤذنان مسجدالحرام و زمان گذاری (توقیت) اوقات شرعی را بر عهده داشته اند. تنها آگاهی اندکی از اصل و نسب این خاندان داریم؛ اما می دانیم که منصب توقیت و ریاست مؤذنان را تا برآمدن آل سعود (حک: ۱۳۴۴ق.) همراه حرفه های دیگر، به اقتضای زمانه و خواست اشراف مکه در دست داشته اند. بررسی حضوری و میدانی نشان می دهد که منصب اذان گویی بیت الریس در مسجدالحرام باقی نمانده؛ اما اکنون در مکه کم و بیش کسانی هستند که خود را به این خاندان منتسب می کنند.
لقب بیت الریس
اصطلاح «الریس» در کاربرد ویژه به منصب ریاست مؤذنان مسجدالحرام اطلاق می گردد. از آن جا که گفتن اذان در بخش های گوناگون مسجدالحرام با اذان رئیس مؤذنان آغاز می شده، سرپرست آنان به رئیس و سپس الریس شهرت یافت و این عنوان لقب خاندانی شد که منصب توقیت و ریاست اذان گویان را بر عهده داشت. در کاربردها، به بزرگ این خاندان که ریاست مؤذنان را بر عهده داشته «الریس» یا «الریسیه» اطلاق شده است. در عرف مردم مکه، اصطلاح «الریس» را به مهندسان ساختمان که نقشه کشی بنا، نظارت و ریاست بر کارگران را انجام می دهند، نیز اطلاق می کنند. گویا این کاربرد ارتباطی به لقب بیت الریس ندارد. در یک زمینه مشترک با بیت الریس، لقب الریس بر ابن شاطر، ستاره شناس معروف که مدتی رئیس موقتان (تعیین کنندگان اوقات شرعی) مسجد جامع اموی دمشق بود، اطلاق شده است. صرف نظر از منصب ریاست مؤذنان که دست کم پیشینه آن به سده هفتم ق. می رسد، کاربرد لقب بیت الریس عنوانی پسین است. از این رو، در منابع افراد بیت الریس را بیشتر با نسبت هایی چون ریس زبیری، شیخ المؤذنین یا میقاتی، بیضاوی زمزمی یا زمزمی و شیرازی عجمی دانسته اند. از میان این نسبت ها، عنوان زمزمی در انتساب بیت الریس به چاه زمزم اطلاق شده است ؛ زیرا اینان در موسم حج به سقایت حاجیان از آب زمزم اشتغال داشته اند. گاه پاره ای از این وصف ها را یکجا در معرفی کسانی از بیت الریس به کار برده اند؛ از جمله احمد بن اسماعیل که از بیت الریس بوده و با نسبت های بیضاوی مکی زمزمی شافعی معرفی شده است. برخی از این نسبت ها نشانگر موطن جغرافیایی و پاره ای هم نشانه شغل و حرفه بیت الریس هستند. نسبت الریس افزون بر کاربرد در ترکیب بیت الریس، به شکل نسبت فامیلی به نام افراد خاندان هم افزوده می شد. برای نمونه، دو تن از بیت الریس که در سده ۱۴ق. رئیس مؤذنان حرم بوده اند، رضوان بن عبدالسلام الریس و اسعد بن عبدالسلام الریس نام داشته اند.
نسب بیت الریس
درباره نسب این خاندان آگاهی موثقی که بتوان بر آن تکیه کرد و از لحاظ علمی مخدوش نباشد، در دست نیست. درباره اصل و نسب بیت الریس دو دیدگاه در دست است. دیدگاه نخست مدعی است که بیت الریس به آل زبیر نسب می برند. در سده ۱۴ق. اسعد الریس از منتسبان به بیت الریس، مدعی سندی خانوادگی شده که نسب آن ها را به آل زبیر می رساند. اما گویا سباعی، گزارشگر مطلب، سند مورد ادعا را در عین موافقت ضمنی با آن، مشاهده و بررسی نکرده است. او همچنین در تایید این ادعا به کتاب نشر الآس (الانفاس) فی فضائل زمزم و سقایة العباس نوشته خلیفة بن ابوالفرج زمزمی (م. ۱۰۶۰ق.) از دانشوران بیت الریس که مدعی شده نسب خاندانش به آل زبیر می رسد، استناد کرده است. به احتمال، سند مورد ادعای اسعد الریس همان است که در گزارش خلیفه زمزمی آمده؛ زیرا از سده ۱۱ق. به بعد بیت الریس به گزارش خلیفه زمزمی استناد کرده و افزون بر آن، در نسب برخی متاخران بیت الریس، نسبت زبیری همراه الریس آمده است. اما قدمت ادعای انتساب بیت الریس به آل زبیر حداکثر به سده ۱۱ق. می رسد و پیش از این تاریخ، نشانه و شاهدی در منابع تاریخی و انساب ندارد. به نظر می رسد بیت الریس با ادعای انتساب به زبیریان در صدد بوده اند تا برای خود اصل و نسب عربی دست و پا کنند. دیدگاه دوم، بیت الریس را اصالتا ایرانی و از نسل علی بن محمد بیضاوی می داند. به باور شماری از پژوهشگران، میان این دو نظر تعارضی نیست؛ زیرا شاید در هنگامی نامشخص نیای بیت الریس از مکه به جایی مثل ایران یا عراق هجرت کرده و چند نسل از مکه دور مانده باشند تا هنگامی که علی بن محمد به موطن نیاکانش بازگشت. پیدا است که این تحلیل دلیلی موجه ندارد؛ زیرا دست کم می بایست نشانه ای از گذشته این خاندان در منابع تاریخی و نسب شناسانه سده سوم ق. به بعد بازتاب یافته باشد. آن چه از منابع برمی آید، انتساب بیت الریس به علی بن محمد بیضاوی و اصالت ایرانی این خاندان است.بیت الریس از لحاظ فقهی، مذهب شافعی داشته و همواره بر این مذهب بوده اند تا جایی که محل استقرار بیت الریس در قبه زمزم را مظلة المذهب الشافعی نام گذاری کرده اند. در سرگذشت نامه ها، در شرح احوال دانشورانی بسیار از بیت الریس، به شافعی بودن آن ها اشاره کرده اند.
تاریخ اذان بر قبه زمزم
...
«بیت الریس» عنوانی است در وصف خاندانی مشهور در مکه که ریاست مؤذنان مسجدالحرام و زمان گذاری (توقیت) اوقات شرعی را بر عهده داشته اند. تنها آگاهی اندکی از اصل و نسب این خاندان داریم؛ اما می دانیم که منصب توقیت و ریاست مؤذنان را تا برآمدن آل سعود (حک: ۱۳۴۴ق.) همراه حرفه های دیگر، به اقتضای زمانه و خواست اشراف مکه در دست داشته اند. بررسی حضوری و میدانی نشان می دهد که منصب اذان گویی بیت الریس در مسجدالحرام باقی نمانده؛ اما اکنون در مکه کم و بیش کسانی هستند که خود را به این خاندان منتسب می کنند.
لقب بیت الریس
اصطلاح «الریس» در کاربرد ویژه به منصب ریاست مؤذنان مسجدالحرام اطلاق می گردد. از آن جا که گفتن اذان در بخش های گوناگون مسجدالحرام با اذان رئیس مؤذنان آغاز می شده، سرپرست آنان به رئیس و سپس الریس شهرت یافت و این عنوان لقب خاندانی شد که منصب توقیت و ریاست اذان گویان را بر عهده داشت. در کاربردها، به بزرگ این خاندان که ریاست مؤذنان را بر عهده داشته «الریس» یا «الریسیه» اطلاق شده است. در عرف مردم مکه، اصطلاح «الریس» را به مهندسان ساختمان که نقشه کشی بنا، نظارت و ریاست بر کارگران را انجام می دهند، نیز اطلاق می کنند. گویا این کاربرد ارتباطی به لقب بیت الریس ندارد. در یک زمینه مشترک با بیت الریس، لقب الریس بر ابن شاطر، ستاره شناس معروف که مدتی رئیس موقتان (تعیین کنندگان اوقات شرعی) مسجد جامع اموی دمشق بود، اطلاق شده است. صرف نظر از منصب ریاست مؤذنان که دست کم پیشینه آن به سده هفتم ق. می رسد، کاربرد لقب بیت الریس عنوانی پسین است. از این رو، در منابع افراد بیت الریس را بیشتر با نسبت هایی چون ریس زبیری، شیخ المؤذنین یا میقاتی، بیضاوی زمزمی یا زمزمی و شیرازی عجمی دانسته اند. از میان این نسبت ها، عنوان زمزمی در انتساب بیت الریس به چاه زمزم اطلاق شده است ؛ زیرا اینان در موسم حج به سقایت حاجیان از آب زمزم اشتغال داشته اند. گاه پاره ای از این وصف ها را یکجا در معرفی کسانی از بیت الریس به کار برده اند؛ از جمله احمد بن اسماعیل که از بیت الریس بوده و با نسبت های بیضاوی مکی زمزمی شافعی معرفی شده است. برخی از این نسبت ها نشانگر موطن جغرافیایی و پاره ای هم نشانه شغل و حرفه بیت الریس هستند. نسبت الریس افزون بر کاربرد در ترکیب بیت الریس، به شکل نسبت فامیلی به نام افراد خاندان هم افزوده می شد. برای نمونه، دو تن از بیت الریس که در سده ۱۴ق. رئیس مؤذنان حرم بوده اند، رضوان بن عبدالسلام الریس و اسعد بن عبدالسلام الریس نام داشته اند.
نسب بیت الریس
درباره نسب این خاندان آگاهی موثقی که بتوان بر آن تکیه کرد و از لحاظ علمی مخدوش نباشد، در دست نیست. درباره اصل و نسب بیت الریس دو دیدگاه در دست است. دیدگاه نخست مدعی است که بیت الریس به آل زبیر نسب می برند. در سده ۱۴ق. اسعد الریس از منتسبان به بیت الریس، مدعی سندی خانوادگی شده که نسب آن ها را به آل زبیر می رساند. اما گویا سباعی، گزارشگر مطلب، سند مورد ادعا را در عین موافقت ضمنی با آن، مشاهده و بررسی نکرده است. او همچنین در تایید این ادعا به کتاب نشر الآس (الانفاس) فی فضائل زمزم و سقایة العباس نوشته خلیفة بن ابوالفرج زمزمی (م. ۱۰۶۰ق.) از دانشوران بیت الریس که مدعی شده نسب خاندانش به آل زبیر می رسد، استناد کرده است. به احتمال، سند مورد ادعای اسعد الریس همان است که در گزارش خلیفه زمزمی آمده؛ زیرا از سده ۱۱ق. به بعد بیت الریس به گزارش خلیفه زمزمی استناد کرده و افزون بر آن، در نسب برخی متاخران بیت الریس، نسبت زبیری همراه الریس آمده است. اما قدمت ادعای انتساب بیت الریس به آل زبیر حداکثر به سده ۱۱ق. می رسد و پیش از این تاریخ، نشانه و شاهدی در منابع تاریخی و انساب ندارد. به نظر می رسد بیت الریس با ادعای انتساب به زبیریان در صدد بوده اند تا برای خود اصل و نسب عربی دست و پا کنند. دیدگاه دوم، بیت الریس را اصالتا ایرانی و از نسل علی بن محمد بیضاوی می داند. به باور شماری از پژوهشگران، میان این دو نظر تعارضی نیست؛ زیرا شاید در هنگامی نامشخص نیای بیت الریس از مکه به جایی مثل ایران یا عراق هجرت کرده و چند نسل از مکه دور مانده باشند تا هنگامی که علی بن محمد به موطن نیاکانش بازگشت. پیدا است که این تحلیل دلیلی موجه ندارد؛ زیرا دست کم می بایست نشانه ای از گذشته این خاندان در منابع تاریخی و نسب شناسانه سده سوم ق. به بعد بازتاب یافته باشد. آن چه از منابع برمی آید، انتساب بیت الریس به علی بن محمد بیضاوی و اصالت ایرانی این خاندان است.بیت الریس از لحاظ فقهی، مذهب شافعی داشته و همواره بر این مذهب بوده اند تا جایی که محل استقرار بیت الریس در قبه زمزم را مظلة المذهب الشافعی نام گذاری کرده اند. در سرگذشت نامه ها، در شرح احوال دانشورانی بسیار از بیت الریس، به شافعی بودن آن ها اشاره کرده اند.
تاریخ اذان بر قبه زمزم
...
wikifeqh: بیت_الریس
[ویکی حج] بیت الریس خاندانی در مکه بودند که ریاست مؤذنان مسجدالحرام و زمان گذاری اوقات شرعی را بر عهده داشته اند. این منصب در گذشته برای اشراف مکه بوده ولی امروزه این منصب باقی نمانده اما کسانی خود را به این خاندان منتسب می کنند. آنان علاوه بر این منصب سقایت را نیز به عهده داشته اند و این مناصب از اهمیت بسیار بالایی برای افراد به حساب می آمد.
صاحبان این منصب معولا عالم به علم المیقات، نجوم، هیئت و ستاره شناسی بوده اند تا بتوانند زمان دقیق اوقات شرعی را بدست آورند، لذا دانشمندان زیادی از آنان علم آموختند.
از وظایف بیت الریس به گفتن اذان بر فراز قبه زمزم، تعیین اوقات شرعی نمازهای روزانه و اعلان اذان نمازها، خدمت به حاجیان و برداشتن آب از زمزم، دعا بر فراز قبه زمزم برای شریفان مکه و خلیفه وقت، اعلان وضع موسم حج سال مانند حج اکبر، شرکت در مراسم رسمی شهر، می توان اشاره کرد.
صاحبان این منصب معولا عالم به علم المیقات، نجوم، هیئت و ستاره شناسی بوده اند تا بتوانند زمان دقیق اوقات شرعی را بدست آورند، لذا دانشمندان زیادی از آنان علم آموختند.
از وظایف بیت الریس به گفتن اذان بر فراز قبه زمزم، تعیین اوقات شرعی نمازهای روزانه و اعلان اذان نمازها، خدمت به حاجیان و برداشتن آب از زمزم، دعا بر فراز قبه زمزم برای شریفان مکه و خلیفه وقت، اعلان وضع موسم حج سال مانند حج اکبر، شرکت در مراسم رسمی شهر، می توان اشاره کرد.
wikihaj: بیت الریس