بلخ. [ ب َ ] ( اِ ) کدوئی که شراب در آن کنند. ( از برهان ) ( از آنندراج ) :
بهای یاسمن و چکریم فرست امروز
که دوستیم دو بلخ شراب داد ایوار.
سوزنی.
|| آوند شراب ، بطور مطلق. ( از هفت قلزم ) ( از مؤیدالفضلا ).بلخ. [ ب َ ] ( اِخ ) شهری بزرگ است [ به خراسان ] و خرم و مستقر خسروان بوده است اندر قدیم ، و اندر وی بناهای خسروان است با نقشها و کارکردهای عجیب و ویران گشته. آن را نوبهار خوانند و جای بازرگانان است و جائی بسیارنعمت است و آبادان ، و بارکده هندوستان است و او را رودیست بزرگ از حدود بامیان برود، و به نزدیک بلخ به دوازده قسم گردد و به شهر فرود آید، و همه اندر کشت و برز روستاهای او بکار شود، و از آنجا ترنج و نارنج و نیشکر و نیلوفر خیزد، و او را شهرستانی است با باره محکم و اندر ربض او بازارهای بسیار است. ( حدود العالم ). نام شهری است مشهور از خراسان و آن از شهرهای قدیم است و همچو استخر فارس و آنرا قبّةالاسلام خوانند ولقب آن بامی است ، گویند برامکه از آنجا بوده اند. ( از برهان ). شهری است مشهور که از بناهای سلاطین قدیم عجم بوده و سالها لهراسب و گشتاسب در آنجا زیستند و در آنجا آتشکده ساخته بوده اند. و آن را نوبهار خوانده اند. و همچنان که مرو را مرو شاهیجان گویند آنرا بلخ بامیان گفتند. ( از آنندراج ). بلخ را دوازده نهر بوده است و هر نهری رستاقی ، و از جمله دوازده نهر یا رستاق ، نهر غربنکی است که قریه شامستیان مولد ابوزیدبلخی احمدبن سهل بدانجا است. ( یادداشت مرحوم دهخدا ). مردم بلخ تا زمان مؤلف ذخیره خوارزمشاهی ( نیمه اول قرن ششم هجری ) به فارسی تکلم می کرده اند. رجوع به ریش بلخی و پشه گزیدگی در ذخیره خوارزمشاهی شود. شهری است مشهور در خراسان ، و در کتاب ملحمة منسوب به بطلمیوس چنین آمده است : طول بلخ یکصدوپانزده درجه و عرض آن سی وهفت درجه است و آن از اقلیم پنجم می باشد. طالع آن بیست ویک درجه از عقرب زیر سیزده درجه از سرطان ، و در مقابل آن مثل آنست از جدی ، و بیت ملک آن مثل آنست از حمل ، و عاقبت آن مثل آن است از سرطان. و آن را در اقلیم پنجم دانند، و اولین سازنده آن را لهراسب شاه نوشته اند. و برخی سازنده آن را اسکندر دانندو گویند در قدیم اسکندریه نامیده میشد. بلخ تا ترمذدوازده فرسخ فاصله دارد و رود جیحون را نهر بلخ نیزنامیده اند. بلخ را احنف بن قیس از جانب عبداﷲبن عامربن کریز، در عهد عثمان بن عفان فتح کرد. ( از معجم البلدان ). در قدیم ایالت معروف و بزرگی بوده در خراسان ،بر سر راه خراسان به ماوراءالنهر. اکنون شهری کوچک است که تقریباً دوازده هزار تن جمعیت دارد و در شمال افغانستان واقع است ، و قسمتی از آن ایالت جزو خاک افغانستان و قسمت دیگر جزو ترکستان شوروی می باشد. ( فرهنگ فارسی معین ). و آن را باختر یا باختریش نیز می نامیدند. رجوع به باختر و باختریش شود. دهکده ایست در دل افغانستان حالیه که در ایام باستانی و در قرون وسطی شهری مهم و مرکز ناحیه بلخ ( مطابق باکتریا ) و بر رود بلخ که اکنون خشک است واقع بود. در زمانهای پیش از اسلام بلخ از مراکز دین بودائی ومحل معبد معروف نوبهار بود، و در دین زردشتی نیز اهمیّت داشت. اولین حمله مسلمانان به بلخ در سال 32 هَ. ق. بسرکردگی احنف بن قیس بود. در سال 43 هَ. ق. دگر بار بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان قتیبةبن مسلم ( متوفی بسال 96 هَ. ق. ) بود که کاملاً مقهور آنان شد. در سال 118 هَ. ق. اسدبن عبداﷲ قسری کرسی خراسان را از مرو به بلخ منتقل کرد و این شهر رونق یافت. در سال 256 هَ. ق. این شهر بتصرف یعقوب لیث صفاری درآمد. درسال 287 هَ. ق. عمرولیث صفاری نزدیک بلخ مغلوب اسماعیل بن احمد سامانی شد و بقتل رسید و بلخ تحت حکومت سامانی درآمد. در سال 451 هَ. ق. سلجوقیان تصرفش کردند و در سال 550 هَ. ق. بدست ترکان غز ویران شد. در سال 617 هَ. ق. با وجود اینکه بلخ تسلیم چنگیز مغول شد، مغولان آن را ویران کردند و مردمش را قتل عام نمودند. دردوره تیموریان تا اندازه ای شکوه گذشته را بازیافت ولی پس از بنای مزارشریف در بیست کیلومتری آن ، بلخ روبه انحطاط گذاشت. در اواسط قرن هیجدهم میلادی بلخ بتصرف افاغنه افتاد و از سال 1841م. در تصرف آنها مانده است. خرابه های بلخ قدیم اکنون ناحیه وسیعی را اشغال کرده است. ( از دایرة المعارف فارسی ) : بیشتر بخوانید ...
